Միջնադարի հայ մեծ բանաստեղծ Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» պոեմից առանձին հատվածներ վրաց ընթերցողին առաջին անգամ ներկայացրել է բանաստեղծ, թարգմանիչ Գիվի Շահնազարը: Վաստակավոր թարգմանչի հետ ներկա հարցազրույցը թարգմանական արվեստի և «Նարեկի» թարգմանության մասին է:
— Պարոն Շահնազար, ե՞րբ եք առաջին անգամ հանդիպել Նարեկացուն:
— Ընդհանրապես հայ մշակույթին ես ծանոթացել եմ համալսարանական տարիներին: Նարեկացուն առաջին անգամ հանդիպել եմ երկրորդ կուրսում, երբ Լևոն Մելիքսեթ-Բեկի ղեկավարությամբ գրաբար էինք ուսումնասիրում: Մեզ հետ էր ճանաչված հայագետ Իվանե Շիլակաձեն: Դեռ այն ժամանակ, երբ աշխատում էինք տողացիների վրա, ես ապշած էի Նարեկացու մեծությամբ: Դա վիթխարի երևույթ էր ինձ համար…
— Ձեր հանդիպումը գրաբա՞ր «Նարեկի» հետ է եղել:
— Այո: Իվանե Շիլակաձեն գրաբարի մեծ մասնագետ էր: Լեզվի տեսությունը՝ դասագրքերով, իսկ լեզուն մենք Աստվածաշնչով էինք սովորում: Աստվածաշնչին հաջորդեց Նարեկացին՝ մեր ամենամեծ բանաստեղծը: Ասեմ, որ գերագույն գնահատական տալն այնքան էլ հեշտ բան չէ, քանի որ ամեն բանաստեղծ ի՛ր բարձրունքն ունի, ի՛ր ճանապարհը, բայց Նարեկացու դեպքում այս գնահատականն անդրդվելի է:
— Ինչպե՞ս հղացավ «Նարեկի» վրա աշխատելու միտքը:
— Այսքան ժամանակ է անցել, բայց Նարեկացու ուժը, հմայքը նույն թափով ինձ հետ են: «Նարեկը» միշտ իմ սեղանին է: Ինձ անընդհատ գրավել է այն թարգմանելու միտքը, այն էլ՝ գրաբարից: Դե, բանաստեղծ-թարգմանչին ինչ, թե Երևանի Մատենադարանում գիտնականները տքնում են Նարեկացու ստեղծագործության՝ գրաբարից աշխարահաբար տողացիների վրա: Բանաստեղծ-թարգմանիչն ինքն է ուզում հաղորդակցվել, հասնել բանաստեղծություն ծնող ակունքներին… Այսպես տարիներ անցան, և չնայած իմ մեծ ցանկությանը, ես չէի համարձակվում թարգմանել Նարեկացուն: Չեմ ասի, որ վախեցել եմ: Չէ՛: Ես ուրիշ մեծ բանաստեղծների էլ եմ թարգմանել, բայց Նարեկացին միայն մեծ բանաստեղծ չէ: «Նարեկը» գրված է հոգու լեզվով, և այս միտքը հաճախ հանգեցնում էր հարցադրման՝ թարգմանե՞լ այն, թե՞ ոչ: Այսպես տարիներ անցան: Տողացիներն իրենք իրենց ծնվում էին, իրենք էին մղում գրաբարն ուսումնասիրելուն: Սա թարգմանական աշխատանքի ամենադժվար պահն է, մանավանդ որ «Նարեկի» տեքստը, գրաբարը դեռ հիմա էլ ամբողջովին վերծանված չեն: Վազգեն Գևորգյանը, Պարույր Սևակն, իհարկե, մեծ գործ են արել Նարեկացու ստեղծագործությունն աշխարհաբարի վերածելով, բայց դա հեռու է կատարելությունից: Էլ ինչ ասենք այլ լեզուներով թարգմանությունների մասին: Նաում Գրեբնյովը, օրինակ, պոեմի առանձին հատվածներ ռուսերեն է թարգմանել հանգավորելով: Որտեղի՞ց է նա վերցրել հանգը: Չէ՞ որ Նարեկացու ազատ ոտանավորն ինչ-որ չափով ազատություն է տալիս ներքին պոռթկումներին…
Այսպես, ահա, քսան տարի ես Աստվածաշնչին զուգահեռ «Նարեկ» էի կարդում: «Նարեկն» իմ հոգու աղոթքը լիներ ասես:
— Հետաքրքիր է, ո՞վ էր Ձեր քննադատը, ո՞վ էր հետևում Ձեր աշխատանքին:
— Մարդիկ, ընկերներս այստեղ, Հայաստանում: Այդ կողմից ես բախտավոր մարդ եմ: Իմ ամենամեծ խորհրդատուն «Նարեկի» վրա աշխատելիս եղել է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս երջանկահիշատակ Վազգեն Ա Պալճյանը: Նա փայլուն տիրապետում էր գրաբարին, և մի քանի անգամ ինձ անհասկանալի մտքի արտահայտությունները նա է վերծանել: Այդպիսի երջանիկ հանդիպումներն ինձ թևավորում էին:
— Թարգմանիչ լինելու համար բազմաթիվ շնորհներ պիտի ունենալ, այդ թվում՝ լեզվաբանի…
— Այսպիսի մի բան. ես հայ եմ աշխարհ եկել: Մայրիկս վրացուհի էր, բայց մենք մեր ազգությունը հորից ենք ժառանգում: Հայրս Շահնազարյան մելիքների տոհմից էր, ծագումով՝ Արցախից, որ դեռևս տասնյոթերորդ դարում Շուշիի մոտակայքից եկել, հաստատվել էին Թբիլիսիում: Ես դժվար մանկություն եմ ունեցել. պատերազմ, ավազակություն, սպանություն, հազար ու մի բան: Այդ պատճառով տանը փակված եմ մեծացել և չեմ շփվել հայ հասակակիցներիս հետ: Հայերենն իմ խոսակցական լեզուն չէ: Մայրս՝ Մարիամս, հայերեն չգիտեր: Կրթությունս էլ վրացական է եղել: Հայերենի մեջ առաջին հիմնավոր քայլերս համալսարանում եմ արել: Հիշում եմ, թե ինչպես Իլիա Աբուլաձեն՝ մեծ հայագետ, անձամբ իմ անունը ջնջեց համալսարանի արևելագիտության բաժանմունքի արաբական մասնաճյուղից և գրեց հայագիտության խմբում… Բայց հայերենն իմ արյան լեզուն է: Հայերեն հասկանալու համար ես ոչ այնքան մտածում, որքան զգում, հաղորդակցվում եմ հոգու ճանապարհով…
— Թարգմանչին նաև դոնորի հետ են համեմատում: Իբր «Ձմեռվա իրիկունի» Թումանյանական թարգմանության մեջ զգալի է թարգմանչի արյունը: Դոնորի արյունը, պարզ է, կյանքը պահպանելու համար է ներարկվում: Պուշկինի «Ձմեռվա իրիկունը» հայերեն գուցեև դրա շնորհիվ է ապրում: Արդյոք առկա՞ է նման հարաբերություն Ձեր թարգմանությունների մեջ:
— Առանց արյան ոչ մի բան չի լինի: Թումանյանի «արյունն», իհարկե, զգալի է «Ձմեռվա իրիկունի» թարգմանության մեջ: Ես ինքս, արյունս ներարկելով, աշխատում եմ շատ հեռուն չգնալ: Ընդ որում, եթե «հեռուն» մոտեցնում է, այն ժամանակ պիտի «հեռանալ»: Եթե «հեռանալը» «մոտենալ» է նշանակում: Ամենակարևորն այն է, որ թարգմանությունը իր տեղն ունենա գրականության մեջ, դառնա թարգմանվող գրականության մաս: Սա թարգմանչի մեծագույն հաղթանակն է: Այսպես է եղել Ավետիք Իսահակյանի «Քարը» բանաստեղծության թարգմանության հետ: Կան մարդիկ, որ վրացերեն անգիր գիտեն այդ բանաստեղծությունը՝ թարգմանչին չիմանալով:
— Թարգմանության բանաստեղծական կողմն, անշուշտ, ներշնչաքն է ծնում: Այդ ներշնչանքը հաճախ գիտակցված «դավաճանության» է մղում: Այսպիսի դավաճանությանը ռուս բանաստեղծ, թարգմանիչ, հայ ժողովրդի բարեկամ Վալերի Բրյուսովը «մեծ հավատարմություն» անունն է տալիս…
— Բրյուսովը մեծ մարդ էր, մանավանդ մեզ՝ հայերիս համար: Հայոց Ցեղասպանությունից հետո Հայաստանի և հայ մշակույթի վերաբերյալ նրա աշխատությունները հոգևոր մեծ սատար էին հայությանը: Բրյուսովի մտքերը «հավատարմության», «դավաճանության» մասին ես կարող եմ հասկանալ: Դա իրոք այդպես է: Քիչ առաջ ինքս էլ «հեռանալով մոտենալու» մասին էի խոսում: Ըստ էության սրանք նույն բաներն են, բայց ես իմ կողմից կավելացնեմ մի բան, ինչը չէր կարող ասել Բրյուսովը. ես հայերեն բանաստեղծությունները արյամբ եմ զգում, որովհետև ինքս այդ արյան ծնունդ եմ: Արյունը սեր, մեծ սեր է բերում իր հետ…
— Ձեռագիր, մեքենագիր սևագրություններ պահո՞ւմ եք:
— Ասեմ, որ այդ առումով ես անփույթ մարդ եմ: Ես չգիտեմ, ինչ բան է արխիվը: Սա, գիտեմ, խենթություն է, բայց այդպես է:
— Իսկ հետաքրքիր է, ինչպիսի՞ն է իրար հաջորդող տարբերակների շարժումը:
— (Լռություն): Ես սկսում եմ թարգմանել, թարգմանում եմ, ավարտում, դնում եմ վերջակետ:
— Միանգամի՞ց:
— Միանգամի՛ց: Որոշ ժամանակ անց կարդում եմ: Եթե թարգմանությունը հավանում եմ, եթե այն համատեղվում է բնագրի հետ, լավ տարբերակ էլ գտնեմ, չեմ փոխի: Այդպես է եղել «Քարի» հետ: Դասական, փիլիսոփայորեն խորը բանաստեղծություն է: Մտքումս երկար եմ աշխատել այս ութ տողերի վրա, բայց վրացերեն գրվել է միանգամից:
— Լևոն Մկրտչյանը Նարեկացու ինքնավերծանման մասին խոսելիս հիշում է Ֆյոդոր Դոստոևսկուն: Դոստոևսկին ռուս ուղղափառ գիտակցության ճգնաժամի գաղափարախոս է: Նրա մոտ մարդու բարոյական անկման արհավիրքն այդ ճգնաժամից է սերում: Իսկ Նարեկացի՞ն: Չէ՞ որ տասներորդ դարում հավատը կանգուն, անսասան էր, այն էլ՝ Հայաստանում, ուր քրիստոնեությունն ազգային ինքնահաստատման կարևորագույն պայմանն էր:
— Ես լավ գիտեմ Դոստոևսկու կյանքը և ստեղծագործությունը: Դոստոևսկին, ինչ խոսք, անհասանելի բարձրունք է, բայց նրա և Նարեկացու միջև ընդհանրություն… Դա Լևոն Մկրտչյանի կարծիքն է: Ես այդպես չեմ ասի: Նարեկացին դուրս է ժամանակային պատկանելությունից: Նրա խոսքը հավերժությունից է բխում և չի ենթարկվում ոչ մի ժամանակի: Այն կատարելագործվելու ճանապարհին կանգնած մարդկության հավերժական ուղեկիցն է: Աշխարհում ոչ մի ազգ Նարեկացու նման հանճար չի ծնել: Ինչպիսի խիզախություն պիտի ունենա մարդ Աստծու հետ «ի խորոց սրտի» խոսելու համար: Հասկանալի է, որ քրիստոնեության թելադրանքով է նա մարդկության մեղքերն իր անձի վրա վերցնում, տառապում, բայց Նարեկացու մոտ մեղքից անդին ու ավելի վառ կատարելագործման հույսն է շողում: Նա չի կորցնում հավատը Մարդու հանդեպ: Այստեղ ավելին ոչ թե անկման արհավիրքն է, այլ ինքնահաստատման ձգտումն ու հաղթանակը:
— Նարեկացու բանաստեղծությունը նաև Յոհան Սեբաստիան Բախի երաժշտության հետ են համեմատում…
— Հրաշալի է ասված: Դրան համաձայն եմ:
— «Հնչո՞ւմ է» այդ երաժշտությունը վրացերեն:
— Այո: Մանավանդ որ բանաստեղծությունը հանգավորված չէ: Սա ազատություն է տալիս խոսքի ուժին: Այդ ուժը, սակայն, չի կոպտացնում ոտանավորը: Ընդհակառակը, ուժն ու քնքշությունը միասին են, ինչպես Բախի մոտ:
— Վրացիներն իրենց ազգային ավանդույթին հնազանդ նորակազմ ընտանիքի հիմնաքարը Շոթա Ռուսթավելու «Ընձենավորն» են համարում: Գուցե այսօրեական չթվա, բայց ես անթաքայուց հպարտությամբ եմ ասում, որ մեր ընտանեկան «սրբությունների» մեջ իմ պապի պապ Հովակիմի Հովսեփի ծաղկումներով «Նարեկ» կա…
— Իսկապե՞ս:
— Այո:
— Եվ այն դնո՞ւմ եք հիվանդի բարձի տակ:
— Ես չեմ տեսել «Նարեկը» հիվանդի բարձի տակ դնելով: Ձեռագիր այդ մատյանը տասնիններորդ դարի երեսնական թվականներին Արզրումից գաղթած պապիս պապից է մնացել: Մենք գիտենք՝ «Նարեկը» պիտի մնա, որ վառ մնա պապիս պապի հիշատակը: Կարծում եմ՝ քիչ չեն այսպիսի հայ ընտանիքները: Ձեր կարծիքով, ինչո՞ւմ է գրական ստեղծագործության սրբագործման գաղտնիքը:
— Գաղտնիքը միայն մի բանի մեջ է: Այստեղ մենք գործ ունենք ոչ թե կոնկրետ մարդու, այլ ժողովրդի հետ: Ժողովուրդը կարող է այնպես սիրել գրական ստեղծագործությունը, որ մոռացության տրվի հեղինակի անունը: Այդպես շատ ժողովրդական ստեղծագործություններ են ծնվել: Ժողովուրդը կարող է նաև իր ծոցից ծնված մարդուն և նրա խոսքը սրբացնել: Սա ինքնին չի լինում: Սրբացումը ամենանվիրական ակունքներից է սկիզբ առնում: Պիտի հասնել այդ սուրբ ակունքներին: Եթե բանաստեղծին հաջողվում է «համաձայնության» հասնել ժողովրդի հետ, ուրեմն նա մեծ գործ է ստեղծել: Այստեղ սխալ երբեք չի լինում:
— Մատյանի Բ բանում հեղինակը բացատրում է իր անձեռակերտ հուշարձանի նպատակը.
«Թող ողբերգության մատյանն այս, Բարձրյա՜լ,
Որ սկսել եմ գրել հանուն քո,
Կենաց դեղ լինի արարածներիդ
Մարմնի ու հոգու վշտերն ու ցավերը բուժելու համար…» (թարգմ. Վ. Գևորգյանի)
Դեռ նախորդ հազարամյակի վերջի գիտական նվաճումները թվում է վերծանել են մարդու մարմնի և հոգու մեծագույն հանելուկները՝ հասնելով մարդու՝ մարդ-կլոն ստեղծելուն: Մի՞թե տեխնիկայի դարում մարդ կարող է «երկնքին նայելու» կարիք զգալ:
— Մարդկության անունից որևէ բան ես չեմ կարող ասել, բացի այն, որ գիտությունն ու կրոնը տարբեր բաներ են: Նրանք հատման կետ չունեն, հետևաբար չունեն իրար բացառելու հիմք: Անձամբ ես միշտ հավատացել եմ «երկնքին նայելուն»: Ես կոմունիստական հասարակարգում էլ եմ ապրել, բայց դա ոչինչ չի փոխել: Ես աստվածավախ ընտանիքի զավակ եմ, ինքս՝ այդպիսին: Նարեկն իմ հոգու աղոթքն է: Այս գիրքը գրված է ամենքի և բոլոր ժամանակների համար: Այսօր էլ ինքնակատարելագործման ձգտումը հոգու խորքերը նայել է պահանջում: Սա է «Նարեկի» առաքելությունը, և այդ առաքելությունը ոչ միայն հայերին, այլև բոլոր մարդկանց է վերաբերվում: «Նարեկի» մեծությունը չի հանդուրժում, ջնջում է ամեն տեսակի սահման մարդկանց միջև: Նարեկացին երկրորդ Արարատ է մարդկության փրկության համար:
Զրուցեց Գիսանե Հովսեփյանը (2005 թվական)
Վերջին մեկնաբանություններ