Մարուշ Գազանճյան-Երամյան | ՇԱՆԹԻ ՀԵՐՈՍՈՒՀԻՆԵՐԸ (Ֆէմինիստական ընթերցում մը)

Մուտք

Այս ուսումնասիրութեան համար նկատի առած ենք Շանթի հերոսուհիներէն մէկ քանին՝ Մինէն («Դերասանուհին»), Մարկրիթը («Կինը») և Հաննան («Կայսր»):
«Տարբերութիւնները անվախօրէն ապրիլ». ասիկա ֆէմինիստ քննադատութեան նուաճումներէն մէկն է, զոր բնականօրէն կը կիրարկեն Շանթի հերոսուհիները։
Ունեցա՞ծ ենք ֆէմինիստական շարժում, մասնաւորապէս մեր գրականութեան մէջ։
Գրականութեան պատմութիւնը մեզի կը բերէ, որպէս առաջին շշունջ, Սրբուհի Տիւսաբը, իր «Մայտա»ն եւ անոր շուրջ ծաւալած բանավէճը, որ գլխաւոր հակադարձող որպէս ունեցած է Գրիգոր Զօհրապն ու Յակոբ Պարոնեանը։
Հետաքրքրական է նշել, որ Յակոբ Օշական իր «Համապատկեր»ի Դ. հատորին Սրբուհի Տիւսաբի յատկացուած էջերուն մէջ կը գրէր.
«…միայն Տիկ. Տիւսաբն է, որ գոյութիւն չունեցող դատերու, հարցերու պաշտպանութիւնը կը ստանձնէ փղոսկրէ աշտարակէն»[1]։
Տիկ. Տիւսաբի այդ վէպը սակայն կու գար որպէս արդիւնք շրջապատի մը, ընկերութեան մը, ուր կինը բնականաբար երկրորդ կարգի քաղաքացի է (եթէ ոչ երորդ, չորորդ …), եւ որուն դժխեմ պայմաններուն դիմաց գրագիտուհին չէր կրնար լուռ մնայ։ Այսինքն Տիկ. Տիւսաբի երկը մտածուած եւ կազմակերպուած ճիգի մը արդիւնքը չէր այնքան, որքան անդրադարձը գրագիտուհիի մը, որուն անծանօթ չէին քուէարկութեան իրենց իրաւունքը պահանջող կիներուն քայլարշաւները Ամերիկայի մայթերուն վրայ. մանաւանդ որ «Մայտա»ն կը հրատարակուէր ֆէմինիստական առաջին դրսեւորումէն՝ Սիմոն Տը Պովուարի «Երկրորդ Սեռը»էն (1948) աւելի քան կէս դար առաջ։
Բայց ճիշտ ի՞նչ է ֆէմինիզմը գրականութեան մէջ։ Հակիրճ գաղափար մը տալու համար, կը մէջբերեմ Barbara F. Manus-ի գիրքէն՝ Classics and Feminism: Gendering the Classics[2]-էն հատուած մը.
«Ֆէմինիզմի հրատարակուած գոհացուցիչ սահմանում մը տակաւին չեմ գտած։ Յամենայն դէպս համոզուած եմ, որ ֆէմինիզմը յոգնակի է եւ տրամախոհական աւելի, քան՝ մենախոհական։ Կը մտածեմ նաեւ, որ մարդ կրնայ ֆէմինիզմը յատկանշող անհարժեշտ կարգ մը պայմաններ ճշդել։
«Հետեւեալ յատկանիշերը կը ներկայացնեն ֆէմինիզմի գրական մօտեցումին իմ տարածքը.
ա. Ֆէմինիստ մտաւորականները կը տարբերեն սեռը (sex) տեսակէն (gender)։
Տեսակը ընկերային-մշակութային պայմաններէն ծնած երեւոյթ է, զոր կը սորվինք եւ կը կիրարկենք (տղաները չեն լար, աղջիկները պուպրիկով կը խաղան, եւ այլն)։ Հոն կը գտնենք տարբեր մշակոյթներու մէջ կիրարկուող եւ տեսակին կապուող բազմաթիւ իմաստներ։
Ֆէմինիստները կը տարբերին սեռին տուած իրենց կարւորութեան մէջ (սեռը պիոլոկիական երեւոյթ է)։ Բայց անոնց բոլորին համար ալ հիմնական է այն գաղափարը, թէ տեսակին (gender) ձեւերը (forms) կարելի է փոխել։
բ. Թէեւ սեռ/տեսակի սիստէմները կը տարբերին մշակոյթներու համեմատ, բոլոր ծանօթ մշակոյթները սակայն կը շարունակեն գործածել սեռ/տեսակի վրայ հիմնուած ձեւեր, ընդհանրապէս ի վնաս կիներուն։ Հոսկէ է, որ ֆէմինիստ մտաւորականները կը պնդեն, որ տեսակը (gender) հիմնական է վերլուծութիւններու պարագային, եւ թէ բոլոր մօտեցումները, որոնք նկատի չեն առներ տեսակը, միակողմանի եւ ոչ ամբողջական կը համարուին։
գ. Ֆէմինիստ մտաւորականները հարցադրումի կ՚ենթարկեն նաեւ մտածումի միատեսակ (կամ միասեռ) սարքերը, որոնք արուն որպէս չափանիշ կը դիտեն։ Այս կիրարկումը ոչ միայն միակողմանի մօտեցումներ կը բացայայտէ, այլ կը փորձէ համոզումներուն եւ կիրարկումներուն «այլ»ին դիտանկիւնէն մօտենալ, կիներն ու փոքրամասնութիւնները որպէս առարկայ, եւ ոչ՝ ենթակայ դիտելով (առարկայական եւ ենթակայական մօտեցումներ)։
Ֆէմինիստները կը հաւատան, որ իշխող կողմերուն եւ լուսանցքային խմբաւորումներուն միջեւ տիրող անհաւասարութիւնը կարելի՛ է վերցնել, եւ պէ՛տք է վերցնել. հետեւաբար ֆէմինիստական կրթանքը ունի ճանչցուած եւ ընդունուած քաղաքական տարածք մը, որ կը հակադրուի քաղաքական ծածուկ այն կրթանքին, որ կը պահանջէ չէզոք եւ առարկայական ըլլալ։ Թէեւ ֆէմինիստական քաղաքականութեան եւ ֆէմինիստական կազմակերպուած շարժումներու հանդէպ հակումը հաւասար կերպով չի շեշտուիր բոլոր ուսումնասիրութիւններուն մէջ, բայց նաեւ չի հերքուիր կամ քննադատուիր (եթէ ըլլար ատիկա, պիտի ըսէի, որ մօտեցումը բնաւ ֆէմինիստական պիտի չըլլար, ինչ ալ որ ըսած ըլլար հեղինակը)։
դ. Գալով ուսումնականութեան (scholarship), ֆէմինիստներուն քաղաքական նպատակները շատ աւելի լայն են, քան՝ սոսկական ուշադրութեան յաւելում մը կիներուն վրայ։ Նպատակը վերաքաղ մը ընելն է մեր կեցուածքին, հանդէպ Պատմութեան, Ընկերութեան, Գրականութեան, այնպէս, որ ոչ արականը, ոչ իգականը որպէս չափանիշ նկատի առնուին, այլ դիտուին իրենց մշակոյթին տեսակի (gender) դրուածքին արդիւնք որպէս (ինչ որ մենք, դիտողներս, ենք)։
Ուսումնասիրութեան մը կեդրոնացումը պատմական կիներու վրայ, մօտեցումը ֆէմինիստական չընծայեր, որովհետեւ շատեր կիներու ուսումնասիրութեան կը տրուին, առանց վերոնշեալ կէտերը նկատի առնելու։ Երբ ես ուսումնասիրութիւն մը ոչ-ֆէմինիստական կ՚որակեմ, ըսել չեմ ուզեր, որ անիկա անարժէք է կամ անվաւեր։ Յամենայն դէպս, որպէս ֆէմինիստ, որ կ՚ընդունի բոլոր վերը յիշուածները, նման յօդուած-ուսումնասիրութիւն մը նախնական եւ ոչ-ամբողջական պիտի որակէի ես»։
Շանթի երկերուն մէջ յատուկ ուղղութիւն մը չենք գտներ , կամ յատուկ կեցուածք մը իր հերոսուհիներուն հանդէպ։ Սակայն կարգ մը նմանութիւններ անոնց միջեւ, մեզի մտածել կու տան։
«Մտաւորականը դաստիարակ ըլլալու է. կինը՝ մարդը ազնուացնելու սահմանուած էակ է, որովհետեւ սէրը պէտք է ձգտի գեղեցկագոյն եւ բարձրագոյն նպատակի մը» կը գրէ Հ. Մ. Ճանաշեան, Լեւոն Շանթի յատկացուած «Հայ Գրականութիւն»ի էջերուն, ամփոփելով Շանթի կեցուածքը իր թատերգութիւններուն եւ արձակին մէջ։
Իր ժամանակի այլ գրագէտ-մտաւորականներուն նման, Լ. Շանթ եւս առիթը ունեցած է ապրելու եւ ուսանելու Եւրոպայի զանազան ոստաններուն մէջ, եւ շատ հաւանաբար գրականութիւն բերած հոն ապրածն ու սորվածը, «դաստիարակելու» նպատակներով, որովհետեւ Շանթի մէջ գրագէտին չափ արթուն եւ եռանդուն եղած է նաեւ դաստիարակ-մանկավարժը։
Այս ուրուագծային տողերուն նպատակն է լոյսին բերել Շանթի կիներու կացութեան հանդէպ իր ժամանակէն առաջ ինկող եւ լայնամիտ գաղափարները։
Ճիշդ է, որ վիպագրութիւնը Շանթի գրական լաւագոյն դրսեւորումը չի համարուիր, մանաւանդ իրեն ժամանակակից քննադատին Յակոբ Օշականի կողմէ, որ կը գրէր «Համապատկեր»ի Շանթին նուիրուած էջերուն մէջ.
«… անոր տիպարները … կը տառապին որոշ անբաւարարութեամբ մը»։
Հակառակ այս եւ նման խիստ խօսքերու, Շանթի վէպերուն եւ վիպակներուն հերոսուհիները ունին այնպիսի հետաքրքրական խառնուածքներ, որ կը գրաւեն մեզ։
«Ես չեմ հասկնար, որ ասկէ հազար տարի առաջ մեր կիները Նորաներ կրնան ըլլալ», կ՚ըսէ Յ. Օշական։
Այս խօսքը ըսուած է «Հին Աստուածներ»ու հերոսուհիին, իշխանուհիին համար։ Բայց իշխանուհին սովորական կիներու դասակարգին պատկանող կին մը չէ, ինչպէս որ սովորական կիներ չեն եղած մեր Փառանձեմ թագուհին, Բիւրեղ Տիկինը եւ այլ անուններ մեր պատմութենէն։ Անոնք xxրդ դարու իմաստով կրնան Նորաներ չըլլալ, բայց իրենց ժամանակաշրջանին համար եղած են յանդուգն, քաջ, ըմբոստ, նախաձեռնող։
Արուսեակը օրինակ («Դերասանուհին») սովորական աղջիկ մըն է։ ԲայցԱրուսեակը երկրորդական տիպար մըն է, որուն գոյութիւնը կը շեշտէ անսովորութիւնը գլխաւոր կերպարին՝ Մինէին։
Վանահօր խօսքը («Հին Աստուածներ»)՝ «Ներքին անվերջ նուաճումները բարձունքէ բարձունք» Լ. Շանթի գործերուն մէջէն անցնող եւ զանոնք իրարու կապող գիծն է. անոր հերոսները կը ձգտին աւելիին, իսկ հերոսուհիները սէրը զոհելու գնով իսկ կ՚ուզեն պահել սիրոյ իտէալ կատարելութիւնը (Հաննա, Նորա, Մինէ …)։
«Օրէնքը նոյնն է բոլոր հոգիներուն համար, ըլլայ նաւթի հոգին, ըլլայ մարդու հոգին։ Այրուելու կը ձգտի ամէն ինչ, բոց ու լոյս տալու, հատնելու եւ տեւելու միաժամանակ, պաշտուելու. աս է ինչ որ կեանք կ՚անուանենք» («Հոգիները Ծարաւի»)։Իր գրեթէ բոլոր գործերուն մէջ Շանթ թաքուն (արդեօ՞ք) ձգտում մը ունի ցոյց տալու, որ կին կոչուած արարածը շատ աւելին է, քան այրերուն ունեցած պատկերացումը՝ թերի, սովորական, հասարակ արարած մը։
Շանթի գրեթէ բոլոր հերոսուհիները անիրական կը թուին, որովհետեւ շատ են երազային, ազնուական, բարձրաթռիչ։ Կիրքը կարծես չէ այցելած զիրենք եւ չէ նուաճած իրենց մարմինները. Հաննան, Սեդան, իշխանուհին, Նորան, Մինէն …
Միւս երեսը հարցին սակայն հետաքրքրական նորութիւն մը կը բերէ՝ նորութիւն միջավային եւ ժամանակին համար. Շանթի նոյն այս հերոսուհիները իրենց լրիւ ազատութեան ձգտող էակներ են. ազատութիւն մտածելակերպի, իրենց այրերուն կողքին հաւասար կենալու, մանաւանդ իրենց կենսաձեւը ընտրելու ազատութիւն։
Շանթի համար, որ ծանօթ էր ժամանակաշրջանի նորարական ուղղութիւններուն, մարդ արարածին էութիւնը կարթող գլխաւոր հարցերէն մէկը սէրը եղած է եւ անոր տակ թաքնուած հզօրագոյնը բնազդներուն։ Որքան այրերուն մէջ, նոյնքան եւ աւելի կիներու հոգեբանութեան մէջ կ՚ուզէ պեղել այս հարցին՝ սէր-սեռին ազդեցութիւնը։
Մէկ կողմէ պեղումի այս աշխատանքն է, միւս կողմէ՝ կարծէք մարմաջը հաստատելու, որ հողեղէն բնազդներէն անդին եւ վեր այլ բաներ կան։ Եթէ Լ. Շանթ որպէս հայ մարդ, համոզուած է, որ կնոջ մը գլխաւոր արժանիքը իր … կին ըլլալն է, միւս կողմէ սակայն, որպէս մտաւորական նոյնքան համոզուած է, որ կինը ունի, պէ՛տք է ունենայ իր այլ արժանիքները եւս, զորս կ՚աշխատի երեւան հանել («Կինը», «Դերասանուհին»)։ Այս երկու կեցուածքները ըստ երեւոյթին բախում կ՚առաջացնեն հեղինակին մօտ, որովհետեւ իր հերոսուհիները բոլորն ալ չեն հասնիր մեծ սիրոյ մը պսակումին, եւ գրեթէ բոլորը կը զոհեն սէրը, յանուն աւելի մեծ բանի մը՝ սիրոյ յաւիտենութեան։ Այս հերոսուհիները գիտե՞ն, որ գլխագիր Սէրը, առօրեային մէջ ինկած, կրնայ կորսնցնել գլխագիրի թագը, դառնալ սովորական եւ մոռցուիլ. թէ՞ հեղինակը ինք է, որ այս իրողութեան լրիւ գիտակցութեամբ, կը մղէ իր հերոսուհիները սէրէն աւելիին ձգտելու. Մինէն («Դերասանուհին») կը մերժէ Հրանդը իր արուեստին սիրոյն (թէեւ նոյնքան կը տուայտի Հրանդին կորուստին համար, որքան՝ արուեստին), Հաննան կը մերժէ Օհան Գուրգէնը, պահելու համար կեանքի ձգտումը («Կայսր»), Ստեկըն («Կինը») կը հեռանայ, որովհետեւ իրեն կը թուի, թէ սիրոյ փոխարէն բարեկամութիւն էր առաջարկուածը իրեն …
Սիրոյ կողքին այլ ուժեղ գիտակցութիւն մըն է, որ կը լարէ Շանթի հերոսուհիները՝ գիտակցութիւնը իրենց Եսին։
Բայց արեւելեան միջավայրի մը մէջ, ու մանաւանդ դար մը առաջ, երբ հայ կնոջ վերագրուած միակ դերը ամուսնութիւնն էր, եւ միակ «սրբազան» պարտականութիւնը՝ մայրանալը, Շանթի հերոսուհիներուն ձգտումները քիչ մը անիրական կը թուին իրաւամբ. թերեւս հոսկէ է Յ. Օշականի խօսքին աղբիւրը, թէ՝ «մեր կիները Նորաներ չեն»։
Ինչո՞ւ համար է, որ այր մը հոմանիի կատաղութեամբ կը նախանձի արուեստին, երբ կինը այդ արուեստին նուիրած ըլլայ ինքզինք։ «Կա՛մ ես, կամ քու արուեստդ», կ՚ըսէ Հրանդ Մինէին, սկիզբը քօղարկուած ձեւով, բայց յետոյ աւելի եւ աւելի բացայայտ։ Եւ որքան տղան պնդէ, որքան մղէ Մինէն անպայման ընտրութիւն մը կատարելու, աղջիկը այնքան աւելի կը կառչի արուեստին, անոր մէջ իր անհատականութեան դրսեւորումն ու կեանքին իմաստը տեսնելով։
Կին մը արուեստագիտուհի ըլլալու համար պէ՞տք է զոհէ իր իգականութիւնը.
«-Է՜հ, դուն աղջիկ չե՞ս,- խնդաց Մարիամ։
-Ե՞ս … ե՛ս, ի հարկէ ոչ. դերասանուհի եմ» («Դերասանուհին»)։
Այս եւ նման հարցումներ կան Շանթի տողերուն մէջ, որոնք վերջնական պատասխաններ չեն յայթայթեր, միայն չխօսուած, բռնաբար լռուած երեւոյթներ կը ձեւակերպեն։
Խորքին մէջ սակայն դերասանուհին՝ Մինէն, Արուսեակին խիստ եւ ծայրայեղ իգականութեան դէմ յանդիման գալէ ետք է միայն, որ յամառօրէն կը կրկնէ՝ «Ես աղջիկ չեմ, դերասանուհի եմ», կարծես վախ մը ունի՝ անգամ մը որ տեղի տայ «աղջիկութեան», իգականութեան, իր արուեստը կրնայ չքանալ։
«Իր հերոսները, իրեն նման հայկական միջավայրը զանցած ու եւրոպական մշակոյթին ու կենցաղին լաւ կողմերը իւրացուցած մարդեր են, որոնք իր երազներուն համապատասխանող վաղուան հայը կը ներկայացնեն»[3], կ՚ըսէ Գ. Շահինեան, առանց անշուշտ շեշտելու հերոսուհիները, որոնք սակայն բնականօրէն մաս կը կազմեն այս նկարագրութեան։
Մինէ
Մանկութենէն կորսնցուցած ըլլալով մայրը, ապրած է հօրը հետ, այսինքն՝ «իգական» ընդունուած կաղապարներու ճնշումէն հեռու մնացած է, եւ եղած աւելի մօտ «արական» կաղապարին։ Ասիկա իրեն տուած է որոշ ազատութիւններ, որոնց առաջին դրսեւորումը կը գտնենք իր Փեթերսպուրկ ուսումի մեկնումին եւ հոն առանձինն ապրելու իրողութեան մէջ։ Այս երեւոյթը անշուշտ չի մարսուիր Պոլսոյ աւանդական ընկերութեան կողմէ. Հրանդի մայրը առիթով մը ուղղակի կ՚ըսէ.
«-…այդ բաներուն որ խելքդ հասնէր՝ դուն ալ ծանր գլուխ տունդ կը նստէիր ու դուրսերը չէիր քաշքշուեր։ Լեզուս բանալ մի տար. դուն ալ աղջիկ ես, մինչեւ վերջը այդ անպիտան դերասաններուն ու կապը կտրած աղջիկներուն հետ»[4]։
Մինէ, երբ կ՚իյնայ «ամուսնութիւն թէ արուեստ» շրջապտոյտին մէջ, ինքզինք լրիւ առանձին կը զգայ ընկերութեան մը մէջ, ուր նման հարցադրումներ, ի սկզբանէ գոյութիւն չունին. այդ եւ նման ընկերութիւններու մէջ կնոջ մը կեանքին գլխաւոր յաջողութիւնը ամուսնութիւնն է, գլխուն տէր մը ունենալն է, որ յաճախ դիւրիմացաբար «սէր» կը կոչուի, սիրոյ ծարաւին հետ կը շփոթուի, ինչպէս է պարագան Մինէի ընկերուհիին՝ Արուսեակին.
«-… ո՞վ է հարցնողը ինչուն ու վերջը (ամուսնութեան կամ սիրոյ. Մ.Ե.) թող ըլլայ վերջը ինչ որ կ՚ուզէ. ամենէն գէշը՝ նախանձ, կռիւներ, պառակտում. չէ՞. աւելի աղէկ. մարդ գոնէ յուզումներ կ՚ունենայ, կիրք ու վիշտ…»[5]
Հարցադրումին գոյութիւնը ինքնին Շանթի երկերուն մէջ, նորութիւն կը բերէ։
Բայց ինչ որ Մինէն կ՚ընէ, կարծես գիտակցութեամբ չէ որ կ՚ընէ, այլ արուեստի իր intuition-ով, որովհետեւ դիւրութեամբ կ՚իյնայ ազդեցութիւններու տակ, ինչպէս երբ Արուսեակ իրեն կը նկարագրէ իր (Մինէի) «յաջող» կեանքը, կամ երբ Մինէ կը կարդայ թատրոնի եւ թատերախումբերու մասին ընկերուհիին գրած նամակը։
Մինէի այս «անգիտակից» ինքնահաստատումին մէջ որոշ չափով դեր ունի նաեւ Շանթի ոչ-ամբողջական համոզումը կնոջ աւանդական դերին. որովհետեւ եթէ մէկ կողմէ համոզուած է, որ «կինը մարդը ազնուացնելու սահմանուած էակ է», եւ որոշ ու սահմանափակ դեր մը տուած է անոր, միւս կողմէ սակայն իր հերոսուհիներուն տուած է ինքնուրոյն, ուժեղ նկարագիր, եւ մղած զիրենք պայքարելու իրենց պարտադրուած սահմանափակումներուն դէմ։
Այստեղ դեր ունին անշուշտ անհատապաշտ փիլիսոփայութիւնները, որոնք Շանթի ուսումնառութեան տարիներուն տարածուած էին Եւրոպայի մէջ եւ որոնց «շեշտ ազդեցութեան տակ էր» երիտասարդ հեղինակը եւ «գիտակցօրէն ու ամբողջովին իրը դարձուցած էր զանոնք»[6]։
Մարկրիթ
Այս վիպակին հերոսուհին՝ բժշկուհի Մարկրիթ Ստեկըն մեզ կը գրաւէ իր կին ըլլալու իրողութեամբ, մինչ իր ոչ-հայ ըլլալը երկրորդական բլան կը մղուի։ Արդէն Շանթի հերոսուհիներուն յատկանիշերէն մէկն ալ անոնց հայութենէն դէպի մարդկայնութիւն երթալն է։
Երկրորդ պարագայ մըն ալ երեւոյթը սովորական կը դարձնէ՝ Եւրոպա ուսանելու գացած հայ երիտասարդներուն արկածախնդրութիւնները, օտար կիներու հետ։
Հերոսը արուեստագէտ մըն է, թէ՛ արուեստէն, թէ՛ սէրէն ու կիներէն ձանձրացած հոգի մը, որուն համար բոլոր կիները մէկ կաղապարով ձուլուած են, եւ բոլորը, ձանձրացուցիչ ըլլալու աստիճան, նման են իրարու։
Վիպակին հանգոյցը կը սկսի ա՛յն պահուն, երբ հերոսին՝ Սուրէնի սպասածին հակառակ Ստեկըն չի յարմարիր իր ստեղծած իգական կաղապարին։ Ան տարբեր է, եւ տարբեր ըլլալով, օտար է Սուրէնին։
«-Ինչ թշուառական բան է կեանքը, եթէ ատոնք են զուարճութիւն ըսուած բաները։
-… նոյնիսկ կի՞նը …
-Եւ մանաւանդ կինը, իր կպչուն զգացումներով եւ թռչունի խելքով … նոյնն են ամէնքն ալ, ոչ մէկ բացառութիւն», ահա թէ ի՛նչ կը մտածէ Սուրէն[7]։
Իսկ Ստեկընի մասին ունեցած առաջին բուռն մտածումը՝ «ո՞վ ես դուն, ի՞նչ ես դուն, այդքան վերերէն»[8], կը մատնէ Սուրէնի մտապատկերին խիստ կաղապարումը, կիներուն հանդէպ։
Սուրէն մէկ կողմէն հմայուած է Ստեկընի «դէպի վեր, միշտ վեր» ձգտումով, միւս կողմէ կ՚ուզէ աղջկան երազները բրտօրէն պատռել եւ անոր ոտքերը ամուր հողին վրայ դնել։ Այս երկու հակադիր ապրումները միայն աղջկան մը հանդէպ չեն, այլ շատ աւելի խոր կ՚երթան, որովհետեւ կը մարմնաւորեն Սուրէնի անխախտ համոզումը կիներուն մասին, եւ կը խախտեն այդ համոզումին հիմերը, di facto տեսածով, որ կաղապարներէ դուրս գտնուող կիներ ալ կա՛ն եղեր։
Սուրէն անշուշտ չ՚անդրադառնար թէ իր տագնապը ուրկէ ծնունդ կ՚առնէ, եւ կը կարծէ, թէ աղջկան մօտենալով, պիտի կարենայ հաստատել անո՛ր ալ սովորական ըլլալը, միւս բոլորին նմանիլը։
Յստակ է, որ այս հարցերը միայն այրերուն համար գոյութիւն ունին, մանաւանդ մտածող եւ զգացող այրերուն համար։ Այս հարցերը որպէս հարց ներկայացնելը, ինչպէս ըսինք, ինքնին արդէն նորութիւն է Շանթի ժամանակին համար։
Ստէկընի եւ Սուրէնի առաջին հանդիպումին արդէն կը զգանք արձագանգը «տիրել եւ ոյժ» կարգախօսին, որ Շանթի այլ գործերուն մէջ եւս զգալի է՝ «Դերասանուհին», «Կայսրը», «Հոգիները Ծարաւի»։
«Տղու աչքերուն մէջ բոց մը վառեցաւ. ընկճելու, զսպելու ու խորտակելու չարագուշակ բոց մը …»[9]։
Իր հոգիին այդպէս մերկ ու բաց տեսնուիլը, այն ալ «կնկան մը կտոր»ին կողմէ, վերջընթեր պատնէշն է Սուրէնի համոզումներուն քակուող կաղապարին. վերջինը պիտի ըլլայ իր արուեստին Ստեկընի հետ քննարկումը։
Սուրէնի հոգիին մէջ կրկնուող հարցումը՝ «ի՞նչ կ՚ուզես, ի՞նչ կ՚ուզես դուն այդ աղջիկէն»[10], կը մատնէ ներքին վախ մը՝ աղջկան վնասելու, տիրելու մարմաջէն մղուած, եւ կը մատնէ վախ մը՝ աղջկան համար, որ տարբեր է, նման չէ այլ էգերու։ Սուրէն ինքզինքէն կը վախնայ եւ կը վախնայ Ստեկընի վրայ միաժամանակ։
Այս վիպակը, հակառակ իր երեւութական հանդարտ գնացքին, կ՚ընթանայ ներքին բախումներու վրայ, որոնք հետաքրքրական զոյգեր կը կազմեն՝ Սուրէն-շրջապատ, Սուրէն-Ստեկըն, Սուրէն-Սուրէն, միտք-զգացումներ … եւ այլն։
Գ. Պըլտեանի «Կինը»ին նուիրուած դասախօսութեան[11] առանցքը այս վիպակին սեռային բաժինն է, թէ անոնք՝ Մարկրիթն ու Սուրէնը վերջընթեր գլուխին մէջ սեռային յարաբերութիւն ունեցա՞ծ են թէ ոչ։ Ըստ Պըլտեանի, ունեցած են, մեկնելով խորհրդանշաններէ եւ անոնցմով հաստատելով այս վարկածը։
Բայց եթէ ընդունինք, որ ունեցեր են։ Յետո՞յ։ Ի՞նչ կը փոխուի վիպակէն, երբ հաստատ գիտնանք ասիկա։ Կը կարծեմ, որ ճիշդ հակառակը կը պատահի՝ վէպը կ՚իյնայ իր իմաստէն, որովհետեւ դիպաշարն ու մնացեալը կը դառնան շատ սովորական՝ տղան կը հանդիպի անսովոր կնոջ մը, որուն անսովորութիւնը կը գտնէ անոր դէմքին վրայ եւ աչքերուն արտայայտութեան մէջ, կը նկարէ այդ դէմքը, ու լետոյ սեռային յարաբերութիւն կ՚ունենայ բնորդուհիին հետ։ Յետոյ կինը կը հեռանայ, որովհետեւ սիրոյ փոխարէն սովորական՝ նկարիչ-բնորդ յարաբերութիւն մը կը հրամցուի իրեն։
Մինչ ամբողջովին այլ է վիպակին գագաթնակէտը՝ բախում երկու շատ արմատացած ու հիմնական համոզումներու միջեւ.
«Մարկրի՛թ, դուն միակ կինն ես կեանքիս մէջ, որուն ես չեմ մօտեցած ինչպէս էգի մը»[12].
ու յետոյ, նկարին պատռուելէն ետք.
«Սուրէնի բնազդը կը զգար, որ դիմացի այդ աղջկան մէջ արթնցեր էր կինը, ա՜խ, նորէն այդ անխուսափելի կինը»[13]։
Իսկ Մարկրիթ կը մտածէ.
« … ինքը իր ամբողջ էութիւնը, իր ամբողջ սիրտն ու հոգին բացեր էր, դրեր էր անոր առջեւը, որ ան, այդ նկարիչը առիթը ունենայ բան մը նկարելու, որ բարեհաճի աշխատելու, որ ստեղծագործելու գոհունակութիւնը վայելէ»[14]։
Հաննա
Հաննան երկրորդական տիպար մըն է Շանթի կարեւոր թատերգութիւններէն «Կայսրը»ին մէջ։ Մեծ չէ անոր դերը, բայց կարեւոր, մասնաւորաբար Օհան Գուրգէնին համար, որովհետեւ իր մերժումով կը դառնայ Օհան Գուրգէնի ներքին քննիչը, միաժամանակ ըլլալով կեանքի անհեթեթին մէկ թարգմանը, անսովորին խտացումը։ Հաննայի գոյութիւնը կրնայ երազ համարուիլ, այնքան կատարեալ է ան եւ անհասանելի։
Հաննան ամբողջ թատերգութեան մէջ միայն երկու անգամներ կ՚երեւի՝
ա. երկրորդ արար, առաջին տեսարան, 4
բ. երրորդ արար, երկրորդ տեսարան, 1,2,3.
այս երկրորդ անգամուն, երրորդ պատկերին մէջ է միայն Օհան Գուրգէնի հետ հանդիպումը, ուր Հաննան կը մերժէ կայսրուհի ըլլալու Օ. Գուրգէնի առաջարկը.
« …Պէտք է, որ դուն անգամ մը գոնէ տենչաս ու չունենաս, ձգտիս ու չհասնիս, ծարաւիս ու չյագենաս։ … որ շուրջդ միայն դիակ չտեսնես, որ տխրութիւնը չխեղդէ հոգիդ, որ չըսես՝ ինչո՞ւ համար, որ չխորհիս թէ խեղճ բան մըն է այս բոլորը եւ չ՚արժեր ոչինչ»։
Այստեղ Հաննան կը մարմնացնէ սիրոյ գերագոյն (անկարելի) կերպար մը, որուն համար սիրելին աւելի է քան իր անձը։ Բայց Հաննայի համար այս արարքը ինքնազոհութիւն չէ, այլ արդիւնք է համոզումի մը, ու մանաւանդ՝ ընտրութեան մը։ Ընտրելով անսպասելին, Հաննան կը հաստատէ իր անսովորութիւնը, միաժամանակ ինքզինք զերծ պահելով Գուրգէնի «հերթական» կիներէն մին ըլլալու ողբերգութենէն.
Դեռ ժամանակ պէտք էր անցներ, տասնամեակներ եւ մեծ ճիգեր, որ կիները սորվէին ներդաշնակել արուեստ եւ իգականութիւն, եւ ընկերութիւններն ալ սորվէին ընկալել արուեստագիտուհիի այդ նոր կերպարը։ Բայց Շանթ արդէն ձեւակերպած էր այդ հարցերը, իր արձակին թէ թատերգութիւններուն մէջ։
Սակայն եթէ նկատի առնենք, որ գրականութիւնը առօրեան եւ կեանքը ցոլացնելու կողքին, նաեւ գալիքի երազանքներուն եւ ձգտումներուն թարգմանութիւն-դրսեւորումն է, թերեւս կարենանք հասկնալ Շանթի հերոսուհիները, որպէս հայ կնոջ տիպարին զարգացումը, բարեփոխումը, նրբացումը։
«-Կնոջ հետ երբեք չդատել գործի մասին։
-Եւ ինչո՞ւ։
-Նախ որ ոչինչ չէ հասկնալու, երկրորդ ալ շատ է ձանձրալի թէ անոր համար, թէ ինծի»։
Այս հատուածը ցոյց կու տայ, թէ որքան կաղապարուած է կնոջ մը կերպարը, այրերուն մտքին մէջ. ահա պատճառ մը եւս Շանթի հերոսուհիներուն «անիրական» ըլլալուն, ձեւ մը հեղինակին համար, այս շատ տարածուած եւ արմատացած հասարակաց համոզումը կոտրելու։
«Կինը այսպէս պա՜րզ, կինը այսպէս կայո՜ւն, կինը այսպէս առողջ դատո՜ղ, կինը այսպէս հանգիստ զգացումներ ներշնչո՜ղ։ Կի՞ն, ալ ի՞նչ կին, այդ բոլորը ինքնին բացասում մըն է կին գաղափաարին» («Կինը»)։
«Տենչ մը դուրս գալու աշխարհայինէն ու մարմնեղէնէն», կ՚ըսէ Սուրէն (նոյն տեղը)։
«Բայց հոգիս միշտ մնացեր է դժգոհ, մնացեր է կարօտ, խուլ կերպով, կարծես ինձմէ իսկ ծածուկ, որոներ է ուրիշ բան մը, ուրիշ կեանք մը, որ վեր ըլլայ առօրեայէն, որ չճանչնայ սովորականի գռեհկութիւնը։ Հոգիս ծարաւեր է ուրիշ տեսակ էակի մը, ազնուացնող, զտող, բարձրացնող» կ՚ըսէ Օհան Գուրգէն («Կայսր»)։
Շանթի հերոսները եւս ունին նոյն այն յատկանիշերը, որոնցմով զարդարած է հերոսուհիները՝ ձգտիլ ու տենչալ միշտ աւելին, «մինչեւ ճերմակ բարձունքները, մինչեւ միգոտ կատարները, մինչեւ անհաս տենչանքները, մինչեւ մահուդ սահմանները …» («Կայսր»)։ Այլ խօսքով՝ ձգտիլ բայց չհասնիլ, տենչալ բայց չունենալ։ Ինչո՞ւ։ Պահելու համար գագաթներու բարձրութիւնը, որովհետեւ գագաթ մը նուաճուելէ ետք կը դառնայ պարզ … սարահարթ։
Եւ այստեղ է, որ Շանթ իր հերոսուհիները հաւասարումի կը բերէ հերոսներուն հետ, կը ջնջէ էգ-արուի սահմանները եւ կու տայ անոնց գլխագիր Մարդ ըլլալու նոյն պայմանները։
Անիրակա՞ն։ Անշուշտ որ անիրական են նման հերոսներ կամ հերոսուհիներ։ Բայց եթէ գրականութիւնը նաեւ միջոց է կեանքը գեղեցիկ ընծայելու (դասականութիւն), Շանթի արձակները այդ միջոցին մէկ արտայայտութիւնը կրնանք համարել, իր լեզուական եւ քերականական հարցերէն անդին։
Շանթ իր հերոսուհիներուն բարձր գիտակցութիւն, եւ մանաւանդ ազատ կամքի ընտրութիւն տուած է ժամանակի մը մէջ, երբ նման ազատութիւն, այն ալ՝ ընտրութեան ազատութիւն, կիներուն համար չէր։
________________________________________
[1] Յակոբ Օշական, «Համապատկեր» Դ. հատոր, Երուսաղէմ, 1956 էջ 516։
[2] New York: Twayne, 1997, էջ 58-60:
[3] Գրիգոր Շահինեան, «Ձիւներն ի Վեր», էջ 43։
[4] Լ. Շանթ, «Դերասանուհին», էջ 189։
[5] Նոյն տեղը, էջ 216։
[6]Գրիգոր Շահինեան, «Ձիւներն ի Վեր», էջ 52։
[7] «Երկեր», Լեւոն Շանթ, Երեւան, 1989, էջ 319-320։
[8] Նոյն տեղը, էջ 323։
[9] Նոյն տեղը, էջ 326։
[10] Նոյն տեղը, էջ 329-330։
[11] Շաբաթ, 31 Յունուար 2009, Կլէնտէյլի հանրային գրադարան, L.A. ԱՄՆ։
[12] «Երկեր», Լեւոն Խանթ, Երեւան, 1989, էջ 352։
[13] Նոյն տեղը, էջ 355։
[14] Նոյն տեղէ, էջ 354։

 

1 comment

    • shakeh on 24 Փետրվարի, 2013 at 1:55 ա.
    • Reply

    Սիրելի Մարուշ. ինչու չես շարունակում հայ գրականութեան մէջ կնոջ կերպարները ուսումնասիրելու աշխատանքը. Յակոբ Օշականի մօտ էլ կան հետաքրքիր դրւագներ.
    Ինձ դուր են գալիս ձեր վերլուծութիւնները.
    Շաքէ

Թողնել պատասխան

Your email address will not be published.