Dino Buzzati, 1906-1972
Իտալերենից թարգմնեց Գառնիկ Մելքոնյանը
Քանի որ մշտապես հետաքրքրվել եմ Հիերոնիմուս Բոսխ գեղանկարիչով, մի անգամ, Հոլանդիայում գտնվելուս ժամանակ, եղա նրա քաղաքում` Hertogenbosch-ում, որ կոչվում է նաև Bois-le-Duc, և որը մենք անվանում ենք նաև դքսի անտառ:
Հյուրանոցի տերը` բավական կրթված մի անձնավորություն, ինձ ասաց.”Եթե այդպես հետաքրքրվում եք, պարոն, կարող եք այցելել ծերուկ Պետեր վան Տելլերին: Նա մի քիչ տարօրինակ մարդ է, մասնագիտությամբ` ժամագործ, ով ապրում է մի փոքրիկ եկամուտով` իր կրպակը թոռանը թողնելուց հետո: Կարծեմ Hertogenbosch-ի ամենատարեց մարդն է: Ամբողջ կյանքը զբաղվել է Բոսխով. նաև համոզված է, որ Բոսխը իր նախնին է` մորական կողմից: Տարիներ առաջ մի գրքույկ է գրել մեծ գեղանկարիչի մասին, որն իր ժամանակին մեծ աղմուկ է հանել: Նա անսովոր մտքերի տեր անձնավորություն է: Ո՞վ գիտե, հանդիպումը նրա հետ գուցե ձեզ համար օգտակար լինի…”:
Սակայն, դա ասելով` նա ժպտում էր մի տեսակ` հեգնանքով, ու ես հարցնում էի ինքս ինձ, թե նա լու՞րջ է խոսում, թե՞ ծիծաղում է ինձ վրա:
Ինձ ցույց տրված հասցեում, մի փոքրիկ փողոցի վրա` քաղաքապետարանի շենքի ետևում, ես գտա երկու հարկանի մի փոքր տուն, կառուցված հին հոլանդական ոճով: Ճաղապատ դռան զանգը տվեցի, ու քիչ անց` եկավ բացելու մոտ վաթսունամյա մի կին, անսովոր կերպով կոկիկ հագնված, գողտրիկ սպիտակ շորագլխարկով: Քանի որ խոսում էր միայն հոլանդերեն, լավ չհասկացա, աղախի՞նն էր, թե՞ ծեր ժամագործի ազգականուհին: Բարեբախտաբար, օգնության հասավ մի անցորդ, ով գերմաներեն գիտեր: Այդպիսով իմացա, որ վան Տելլերը դուրս էր եկել հետմիջօրեի զբոսանքի ու վերադառնալու էր միայն մի ժամից: Սակայն, եթե չէի ուզում սպասել, կարող էի նրան գտնել քաղաքային զբոսայգում. վան Տելլերը միշտ նստում էր զբոսայգու մուտքից` աջ կողմի նստարանի վրա: Ու սխալվել հնարավոր չէր, քանզի նա Hertogenbosch -ի ամենատարեց մարդն էր ու կրում էր հնաոճ, շատ լայն եզրերով գլխարկ: Մի անցորդ ինձ ցույց տվեց ճանապարհը, ու քիչ րոպեներ անց` ես տեսա այդ հետաքրքիր անձնավորությանը: Քանի՞ տարեկան կլիներ. ութսու՞ն, իննսու՞ն, երկու հարյու՞ր: Տպավորիչ էր կնճիռների քանակը, որ ակոսում էին նրա ոսկրոտ դեմքը. սակայն այդ դեմքը դեռևս աշխույժ էր և նույնիսկ` մարտական:
Երբ մոտեցա, նա նայեց ինձ. նրա դեմքը տեսնելով` անմիջապես նկատեցի մի ապշեցուցիչ նմանություն Հիերոնիմուս Բոսխի միակ հավաստի համարվող դիմանկարի հետ: Նկատի ունեմ այն գծանկարը, որը պահպանվում է Արրասում. ճուռակի նույն թափանցող ու խորամանկ աչքերն ու վեհերոտ բերանը` քամհարական շուրթերով: Նույն մարդն էր, որ թվում էր, զառամել էր արդեն:
Ես ներկայացա և ուրախացա` փաստելով, որ վան Տելլերը բավական լավ խոսում էր գերմաներեն: Սակայն, պետք էր գրեթե գոռալ նրա ականջի տակ, քանի որ վատ էր լսում:
-Ո՞վ է ձեզ ասել, որ ինձ դիմեք, -հարցրեց նա: Իսկ երբ իմացավ, մի կարճատև քմծիծաղ հայտնվեց նրա դեմքին. երևի հյուրանոցի տիրոջը համարում էր քիչ վստահելի անձնավորություն:
— Դուք եկել եք իմ ետևից մեծն Հիերոնիմուսի համա՞ր: Է՜…Ամենից առաջ, պարտքս է ձեզ զգուշացնել, պարոն, որ այս քաղաքում ինձ մի քիչ խենթ են համարում:
Ու ագռավի կռկռան ձայնով ծիծաղեց:
Ես նստել էի նրա կողքին: Իր կմախքային ու դողդոջուն ձեռքով նա սեղմեց ձեռքս:
-Դուք, պարոն, հեռվից եք գալիս ու չեք կարող իմանալ գավառական այդ բամբասանքների մասին. դրանք չեն կարող ձեզ հետաքրքրել, բայց դուք ինձ համակրելի եք: Ձեզ, եթե հավատում եք, կարող եմ որոշ բաներ ասել: Է՜…Կարծում եմ նկատեցիք, որ ես նման եմ ինչ-որ մեկին:
-Ապշեցուցիչ կերպով, -ասացի ես: Մի՞թե անհավատալի պատահականություն է:
-Պատահականությու՞ն: Կարծում եք, պատահականությու՞ն է:
-Ուրեմն, դուք վստա՞հ եք ձեր ազգակցական կապի վրա:
-Ո՞վ գիտե, ո՞վ գիտե,-ասաց նա հանելուկային հնչերանգով: Որոշ բաներ մենք երբեք չենք կարող իմանալ:
Ու չսպասելով, որ ես դա խնդրեմ, նա սկսեց պատմել ինձ իր պատմությունը:
Իր հայրը ժամագործ էր եղել, ու ինքը հնազանդորեն գնացել էր իր հոր հետքերով` միշտ զբաղվելով առևտրով: Բայց դեռ պատանեկան տարիքից, ինչ-որ ուժ նրան միշտ ձգել էր դեպի այն ամենն, ինչ առնչվում էր հանրահայտ գեղանկարչին, որին իրենց ընտանիքում համարում էին իրենց նախնին` մոր կողմից (նրա մոր օրիորդական ազգանունը Ակեն էր):
Չափահաս դառնալուց հետո, իրեն հաջողվել էր տեսնել Բոսխի գրեթե բոլոր հայտնի նկարները. եղել էր Վիեննայում, Բեռլինում, Փարիզում, Վենետիկում, Լիսաբոնում ու մի քանի անգամ` Մադրիդում:
Մինչ վան Տելլերը խոսում էր, ինչ-որ բան ինձ ստիպեց ցնցվել. ինձ թվաց, թե աչքի պոչով տեսա մի մութ բան, որը դուրս գալով ցանկապատի միջից, իմ ետևում, սկսեց ցատկոտել խոտի վրա: Բայց երբ նայեցի ուշադիր, ամեն ինչ սովորական էր ու խաղաղ:
Ոչ ոք այն քննադատներից, անգամ` հեղինակավոր ու անվանի, ովքեր գրել էի Բոսխի մասին, հազիվ թե այդքան համոզիչ լինեին, որքան վան Տելլերը:
-Խոսում են դժոխքի, հավիտենական դատապարտության, հերետիկոսությունների, Լութերի բարեկարգության մասին, Հիերոնիմուսի անձնական կյանքն են քրքրում, որ նրանցից ոչ մեկը չի կարող իմանալ, հարյուրավոր էջեր լցնում են երկարաշունչ մեկնաբանություններով. է՛լ հոգեվերլութծոիթյուն, է՛լ էկզիստենցիալ անձկություն`չորս հարյուր տարվա կանխարկումով: Նաև` սյորրռեալիզմ` չորս հարյուր տարվա կանխարկումով…Նրանցից մեկն անգամ` մատյանի մեջ մեկ առ մեկ գրանցել էր Բոսխի հրեշներին (է՜, դրանց հրեշներ են անվանում), դրանք դասակարգել որպես կարծրաթևավորներ…ու դրանցից յուրաքանչյուրի հետ կապել համապատասպան նևրոզի տեսակ: Ու այդտեղից էլ` անխուսափելի մանիքեյականությունը: Հապա սեռական արտամղումնե՜րը… բարդույթնե՜րը… սոդոմական բաղադրի՜չը…. էզոտերի՜զմը…
Ի՜նչ անօգուտ զբաղմունք:
Տելլերը դադարել էր խոսել ու իր բարակ ձեռնափայտով ջղայնորեն գետնին էր խփում:
-Բայց նա այնքա՜ն պարզ, այնքա՜ն հասկանալի նկարիչ է: Երբևէ գոյություն չի ունեցել նրանից ավելի իրապաշտ ու պարզ նկարիչ…Ի՞նչ երևակայամոլություն, ի՞նչ մղձավանջներ, ի՞նչ սև մոգություն….Մերկ ու հում իրականությունն էր նրա առաջ…
Միայն թե` նա հանճար էր, ու տեսնում էր այն, ինչը ոչ ոք նրանից առաջ ու նրանից հետո ունակ չէր տեսնելու: Նրա ողջ գաղտնիքը դա է. նա մի մարդ էր, ով նկարում էր այն, ինչ տեսնում էր…
Ես ասացի.
-Հասկանում եմ: Անշուշտ, գեղարվեստական տեսակետից նկատի ունեք…Սակայն դուք հո չե՞ք պնդի, թե այդ բոլոր զարհուրելի էակները, այդ մարդակերպ սողունները, անպարկեշտ մեխանիզմները, մարմնի անդամների վերածված գործիքները, թզուկներն ու գարշելի միջատները նա տեսնում էր իրականում, ասես` դրանք չորս հարյուր տարի առաջ վխտում էին Հոլանդիայի ճանապարհների վրա:
-Չ՞էր տեսնում դրանք, -ասաց նա ամբարտավանորեն: Չէին վխտո՞ւմ մեր ճանապարների վրա: Օ՜, մի՛ խոսեցրեք ինձ:
Այդտեղ նա այլևս չկարողացավ իրեն զսպել. խոստովանեց, որ ինքը ևս, ոչ բոլոր օրերին, բայց բավական հաճախ, “տեսնում էր” աշխարհն այնպես, ինչպես Բոսխը:
Սկսում էի հասկանալ, թե ինչու հյուրանոցի տերը, ինձ տալով վան Տելլերի հասցեն, մի տեսակ խորհրդավոր ժպտաց:
-Բայց դուք ասացիք, որ երբևէ ցանկություն չեք ունեցել նկարելու:
-Սպասեցե՛ք,-ասաց վան Տելլերը շողոքորթորեն,-սպասեցե՛ք, քիչ հետո ձեզ մի բան եմ ցույց տալու:
Նկատեցի, որ հասել էինք նրա տուն: Ասաց, որ հետևեմ իրեն: Մտանք ներս: Կանգ չառանք առաջին հարկում, որտեղ, հավանաբար, ննջասենյակներն էին: Ելանք վերևի հարկ ու մտանք թեք կտուր ունեցող մի շքամուտք: Նա լույսը վառեց: Վառ լույսի շողը լուսավորեց մի անավարտ մեծ կտավ, որ դրված էր նկարակալի վրա: Ներքևում, մի սեղանի տակ` վրձիններ էին, ներկեր ու ներկապնակ:
Դա երևի Բոսխի անավարտ մի կտավն էր: Մնացի ապշած: Դա մեծ գեղանկարչի ամենադաժան ու ամենահուսահատ գործերից էր, որ երբևէ տեսել էի: Սակայն, երբևէ ոչ մի գրքում կամ ալբոմում չէի հանդիպել:
-Բայց սա իսկական Բոսխ է, չէ՞: Նրա՞ գործն է: Ո՞րտեղից եք գտել այն: Եվ ինչու՞ է այն անավարտ:
Վան Տելլերը նայեց ինձ `ժպտալով.
-Ո՛չ, ո՛չ, սա հասարակ կրկնօրինակ է…
-Սակայն, սակայն ինձ հիշեցնում է…
Վան Տելլերը երջանիկ զգաց իրեն.
-Ճանաչեցի՞ք: Սա Ահեղ Դատաստանն է, որը ոչնչացել էր Պրադոյի հրդեհի ժամանակ: Հիշում եք, չէ՞, Համեելի համապատասխան փորագրանկարը:
Այո, անմիջապես հիշեցի: Այդ թանկարժեք գեղանկարից, որը մոխրացել էր կրակի բոցերի մեջ, միայն մեկ վկայություն էր մնացել…բայց հիմա, այստեղ, իմ աչքերի առաջ, գլուխգործոցը կիսով չափ հարություն էր առել:
-Ինչպե՞ս է դա հնարավոր, -ասացի ես:
-Որոշ անգամներ, -ասաց վան Տելլերը,- նա այցելում է ինձ:
-Ո՞վ:
-Նա` մեծն Հիերոնիմուսը:
-Ինչպես՞ս թե:
Վան Տելլերը վազեց մի սեղանի մոտ, որի վրա շատ թղթեր կային, ու նստեց դրա առաջ: Վերցրեց մի մատիտ, ծայրը դրեց մի թղթի վրա…մատիտը սկսեց ինքն իրեն շարժվել:
-Նա այստե՜ղ է, այստե՜ղ է: Այս երեկո եկել է,-հայտարարեց նա` զմայլվածի ձայնով:
Բախտավո՛ր մարդ էք, պարոն:
Ուրեմն, ծեր ժամագործը ոգեհա՞րց էր:
Միաժամանակ, ու լույսը այնպիսին էր, որ խաբեություն չէր կարող լինել, երկու վրձինները սեղանի վրայից իրենք իրենց ելան վեր` երկու վարժեցրած կենդանիների նման, թաթախվեցին ներկապնակի մեջ, հետո` ուղղվեցին դեպի նկարը…
Տեսիլախաբկա՞նք էր: Վան Տելլերը, չնայած յուրատեսակ զմայլանքի մեջ, կարողացավ ասել.
-Նայեցե՛ք, նայեցե՛ք պատուհանից դուրս:
Ես նայեցի: Ու հասկացա այն, ինչր ծեր ժամագործը քիչ առաջ ջանացել էր ինձ բացատրել: Այո, Հիերոնիմուս Բոսխը ոչինչ չէր հնարել. նա նկարել էր ամենօրյա կյանքն այնպիսին, ինչպիսին այն ներկայացել էր իր աչքերին:
Վերևից կարող էի տեսնել միայն դիմացի տունն ու դրան հարակից տների մի մասը: Բայց, այդ գիշերվա կախարդանքով` դրանք դարձել էին թափանցիկ, ու դրանց ներսում երևում էին մարդիկ, ովքեր ուտում էին, քնում, կռվում իրար հետ… Տղամարդիկ էին, կանայք ու երեխաներ, այնպիսին, ինչպիսին մեր ամենօրյա կյանքում, բայց նրանց խռնված էին`մեծամասնություն կազմելով, անթիվ-անհամար կենդանիներ, որոնք նման էին աղեխորշավորների, ոստրեների, գորտերի, շնչահեղձ լինող ձկների, մաղձոտ գեկոնների, Հիերոնիմուս Բոսխի այսպես կոչված` հրեշների նման, և որոնք այլ բան չէին, քան մարդկային էակներ, մարդկության իսկական էությունը, որը շրջապատում է մեզ: Նրանք հաչում էին, փսխում, խռնվում իրար`փսլիքնները կախ ընկած: Ինչպես որ մենք ենք պատառոտում մեկս մյուսիս` գիշեր-ցերեկ, գուցե և` դա չգիտակցելով:
Հետո, այդ հայտնությունը միանգամից չքացավ…
Նորից տիրեց գիշերվա լռությունը, իրերի անշարժուըթյունը: Ամեն ինչ այնպես էր, ինչպես իմ մտնելու պահին, բացի սեղանի վրայի այդ զզվելի կիսասալամանդր-կիսաթռչուն պատեկրող կաղապարից, որն իմ մտնելու պահին չկար: Ուշադրությամբ նայեցի նկարին: Այն նկարված էր մեծ գեղանկարչին հատուկ կատարյալ վարպետությամբ: Նկատելի էին մինչև անգամ` գույնի ճաքերը, որ միայն դարեր ձգվող ժամանակը կարող է հարուցել:
-Ոչ ոք չի՞ տեսել սա, -հարցրեցի:
-Ոչ ոք;
-Բայց հետո…
-Իմ մահվանից հետո՞, ուզում եք ասել: Ոչ, պարոն, ոչ ոք սա չի տեսնի երբեք: Ես խենթ եմ, թշվառ մի խենթ: Դա է իմ գաղտինքը: Ես ցանկություն եմ հայտնել, որ դա անհետանա ինձ հետ միասին:
Վերջին մեկնաբանություններ