Սիրիահայ հանրաճանաչ բանաստեղծուհի և գրականագիտուհի, բանասիրական գիտությունների թեկնածու՝ Մարուշ Գազանճյան — Երամյանը հետևյալ հարցերն է հասցեագրում «Գրական Կամուրջ»-ի բոլոր գրողներին:
Ցանկալի է, որ այս ֆորումին իրենց մասնակցությունը բերեն նաև հայ բանաստեղծությամբ հետքրքրվող անհատները.
«Գրական Կամուրջ»-ի խմբագրություն:
Երկու հարցում «Գրական Կամուրջ»-ի բոլոր բանաստեղծներուն՝
1. Ինչո՞ւ այսօր, Սփյուռքի մեջ, հայերեն բանաստեղծություն կգրեք:
2. Կհավատա՞ք, որ հայ բանաստեղծությունը նորումի կարիք ունի.
ա) եթե այո, ինչպե՞ս կպատկերացնեք այդ նորումը:
բ) եթե ոչ, ինչո՞ւ ոչ:
Մեկ հարցում «Գրական Կամուրջ»-ի բոլոր արձակագիրներուն՝
1. Արդյոք բանաստեղծություն կկարդա՞ք: Եթե այո, ի՞նչ են տպավորությունները:
7 մեկնաբանություն
Անցնել մեկնաբանելու դաշտին
— Շատ տեղին հարց է, որովհետև Սփյուռքում առկա է նաև տվյալ երկրի լեզուն, որի գործածության ծավալը, թե ուսման մեջ և թե առօրյա կյանքում, շատ ավելի է՝ քան հայերենը: Իհարկե կան բանաստեղծներ, որոնք մասամբ կամ լրիվ ստեղծագործում են օտար լեզվով, օրինակ Ալիսիա Կիրակոսյանը Արգենտինայում՝ իսպաներենով, կամ Վահե Արմենը Իրանում՝ պարսկերենով:
Բացի լեզվից, ըստ իս, առկա է նաև հոգեբանական ազդակը: Տարիներ շարունակ ապրելով օտար երկրում, սփյուռքահայերը, ուզեն չուզեն որոշ չափով վերցնում են տվյալ երկրի մենտալիտետը: Դա թեև, երբեմն նույնիսկ, հարստացնում է նրանց հայերեն լեզվով ստեղծագործությունը, բայց նրանց հեռացնում է ազգային արմատներից:
Այնուամենայնիվ, գտնում եմ, որ հայերենով ստեղծագործելու երևույթը կապվում է նրան, թե որքանով է զարգացած գրողի հայերենի իմացության մակարդակը և ինչ լեզվով է անրջում (մտածում) ներշնչման պահին:
— Թվում է Սփյուռքում այնքան էլ «ժամանակները մառախլապատ» չեն հայ պոեզիայի համար, ինչպես նշում է հայրենի բանաստեղծ՝ Հրանտ Ալեքսանյանըը իր «Պոեզիայ ներկան և վաղը» բովանդակալից հոդվածում (տես այս բաժնում): Այնուամենայնիվ, ինձ թվում է, թե սփյուռքահայ բանաստեղծությունն էլ կարիք ունի նորումի կամ այլ խոսքով՝ ժամանակի հետ քայլելու: Անկեղծ ասած՝ այս խնդրում հոռետես եմ, որովհետև սփյուռքահայ երիտասարդ գրողները, վերը նշված պատճառով, չունեն նախորդ սերնդի
ազգային ոգու «ուժգնությունը», ինչպես նաև՝ գրական պոտենցիալը: Իսկ նորարաությունը, ըստ իս, միմիայն երիտասարդների մենաշնորհն է:
— Իհարկե կարդում եմ բանաստեղծություններ, եթե որակյալ են և նոր շունչ ունեն պահած իրենց մեջ: Չեմ կարդում բազմաթիվ անորակ երկեր, որոնք ցավոք հեռու են բանաստեղծություն կոչվելուց: Իսկ որակյալ բանաստեղծություններ «գտնելը» այնքան էլ հեշտ չէ, որովհետև Սփյուռքում առկա է հրատարակված երկերի հասանելի չլինելու թնջուկը: Դրա գլխավոր պատճառը, անշուշտ, Սփյուպքի «անծայրածիր» լինելու հանգամանքն է: Օրինակ սփյուռքահայ շատ բանաստեղծներ ճանաչված չեն կամ քչով են ճանաչված տարբեր հայահոծ երկրներում կամ նույնիսկ Հայաստանում Իհարկե, համացանցային հրատարակությունները որոշ չափով մոտեցնում են սահմանները, բայց առայժմ բավական չեն:
Կա նաև արևմտահայերենի ու արևելահայերենի «բաժանող» խնդիրը:
— Ըստ-իս, ավելի որակյալ են արևմատահայերենով գրված բանաստեղծությունները: Իսկ դա ուղղակիորեն կապվում է հայեցի դաստիարակությանն ու հայերնի իմացության մակարդակին, որը թվում է՝ ավելի բարձր է Լիբանանում, Սիրիայում և այլ արևմտահայ գաղութներում:
1. Եթէ անգլիախօս բանաստեղծի մը հարցնէիր ինչո՞ւ անգլերէն բանաստեղծութիւն կը գրէք, ի՞նչ կը կարծես, ի՞նչ պիտի պատասխանէր։ Հայերէն բանաստեղծութիւն կը գրեմ որովհետեւ հայերէն կը խօսիմ. կու գամ սփիւռքի մէջ այնպիսի վայրէ մը ուր միշտ հայերէն խօսած եմ եւ կը շարունակեմ խօսիլ։ ԵԼ քանի որ համոզուած եմ որ սփիւռքն է իմ հայրենիքս, ան ըլլայ Պէյրութ, Մոնթրէալ կամ Փարիզ, պիտի խօսիմ եւ գրեմ սփիւռքի իմ լեզուովս, իմ սփիւռքահայերէնովս։ Լեզու մը որուն հետ մեծցած եմ, գուցէ նաեւ հասունցած, մտերմացած, քանի որ գիտեմ սիրել այս լեզուն եւ գործածել անոր բոլոր կարելի եւ անկարելի հնարաւորութիւնները։ Վերջիվերջոյ գիտեմ այս լեզուին գաղտնիքները, որոնք կրնան բացայայտել երեւակայութիւնս եւ արտայատել մտքիս մէջ կառուցուող բոլոր բանաստեղծութիւնները։
2. Մարդ ինքը անընդհատ նորումի կարիք ունի, ալ ուր մնաց բանաստեղծութիւնը…ինծի համար նորումը, ժամանակի ընթացքին հետ նորոգուիլն է, ժամանակին հետ վիզ վիզ ինալը, ժամանակակից ըլլալը։ Իսկ եթէ հայ բանաստեղծութինը ժամանակակից ըլլալու կարիք ունի՞։ Պատասխանս այո է, ինչպէս որ մարդը եւ մեր կեանքերը այնպէս ալ բանաստեղծութիւնը։
Սիրելի Մարուշ, նորում բառը պիտի չի գործածեմ, պիտի գործածեմ ժամանակակից բառը։ Ինչպէս կարելի է ժամանակակի՞ց ըլլալ։ ժամանակակից ըլլալը մէկ օրէն միւսը չի կրնար պատահիլ. ժամանակակից ըլլալը ապրելու եւ մտածելու ձեւ մըն է, որ ունի իր առաջնահերթութիւնները, իր լեզուն եւ զայն բանեցնելու խաղերը։ ժամանակի այդ ընթացքին մէջ մտնելու համար, հաւանաբար նախ պէտք է մէկ կողմ դնել անցեալէն եկող կեանք մը ապրելու սովորութիւնները, երկրին երազը ապրեցնելու յոյսերը, ոօտէց|ցւշ սէրերը լեզուի մը եւ գրականութեան մը հանդէպ որ գոյութիւն չունի։ |Տ1օտէց|ցւշ սէրերը մոլորեցնող են եւ երբեք կառուցողական չեն կրնար ըլլար։ Հաւանաբար պէտք է նաեւ խուսափիլ թհօէօ շօթ^-իի հսկայ մեքենայէն որ տարիներ շարունակ չափի, ձեւի իր նոյն կաղապարով »հայ« կեանք եւ »հայ« բանաստեղծութիւններ կ արտադրէ… ուստի պէտք է սորվիլ նայիլ եւ զննել չորս կողմը, պէտք է օգտուիլ սփիւռքի հնարաւորութիններէն, մշակութային եւ ընկերային հակասութիւններէն, ու նոր սէրեր փնտռել, գուցէ սիրել այլը՞… այլը որ անպայմանօրէն մոլորեցնողը չէ, քանդողը չէ, ինչպէս կը համոզեն պահպանումի քարոզիչները։ Բայց ամէն բանէ առաջ, ապրիլ ու ստեղծագործել պահպանումի սահմանած բոլոր օրէնքներէն դուրս, արգիլուած ու չնախատեսուած տիեզերքի մը մէջ։
Սիրելի Սոնիա,
Շնորհակալ եմ պատասխաններուդ համար։ Առաջինն ես որ ձայն կուտաս, Սփիւռքէն։
Եթէ անգլիացիի մը հարցնենք իր անգլերէն գրելուն մասին, մեզ խենթ պիտի կարծէ, որովհետեւ, անկախ անկէ թէ իրը աշխարհի առաջին լեզուն է, ինք նաեւ ԱՅԼԸՆՏՐԱՆՔ չունի, մինչ Ափիւռքի մէջ ապրող հայ գրողը միշտ ալ այլ լեզուով մը գրելու այլընտրանքը ունի։ Հետեւաբար հոսկէ կը ծնի հարցումը, թէ այլընտրանքներու պարագային ինչո՞ւ կը շարունակէ գրել հայերէն, երբ օտար լեզուով մը գրելը նուազագոյն կրնար իրեն շահ ապահովել, չէ՞ (մի մոռնար որ հոնորարի դրութիւնը երբեք ի դօրու չէ եղած Ափիւռքի մէջ, հակառակ Հայաստանի եւ այլ երկիրներու)։
Միջին Արեւելքի մէջ հայերէն գրելը քաջագործութիւն չէ, իսկ Արեւմուտքի մէջ է։ Բայց կան տակաւին հայերէն բանաստեղծութիւն գրողներ։ Անոնց է ինչո՞ւն գլխաւորաբար։
Դուն միշտ ունեցած ես յանձնառութիւնը մանաւանդ լեզուիդ արեւմտահայերէնին հանդէպ։ Ասիկա անհասկնալի կը դարձնէ հարցումս քեզի համար, չէ՞։
Պատասխանիդ մէջ տեղ մը կ՛ըսես «քանի որ գիտեմ սիրել այս լեզուն եւ գործածել անոր բոլոր կարելի եւ անկարելի հնարաւորութիւնները»։ Քանի՞ն այսօր մեր գրողներէն գիտէ սիրել լեզուն եւ մնացեալը։
Տակաւին եթէ մեծցած եւ հասունցած ըլլայիր այլ լեզուով մը, պիտի ընտրէի՞ր հայերէնը, որպէս ստեղծագործութեան լեզու։
«Աիրել»ուն մէջ որոշ չափով միշտ ալ յանձնուելու հասկացողութիւն մը կայ. սիրե՞լ այլը … թերեւս ընդունիլ զայն, օգտուիլ անոր փորձերէն եւ փորձառութիւններէն, եւ կարենալ կենալ սահմանին վրայ պահպանումի օրէնքներէն դուրս, բայց ոչ այլին մէջ, անոր յանձնուած։
Դիւրին հաւասարակշռութիւն մը չէ, բայց սփիւռքահայ կարգ մը բանաստեղծներ այնքան ճիշդ կերպով գիտցած են ընել ասիկա։ Կը մնայ նոյնը փնտռել նորերուն մէջ, նորերուն քով։
Նորերուն համար կրկնակի դժուարութիւն մը կայ սակայն մէկ կողմէ
այս հասաւարակշռութիւնը պահելու ճիգը, միւս կողմէ բնական հակազդեցութիւնը նորերուն, հիներուն դէմ։ Հաւանաբար հոսկէ է, որ կուգայ նորերուն թարթափանքը։
Գրող կամ բանաստեղծ չեմ, բայց սիրում եմ հայ գրականությունը թերևս այն պատճառով որ “իմս” է և ինձ ավելի հոգեհարազատ քան ուրիշ լեզուներով գրվածները: Բանստեղծելը բնականաբար բխում է անձի մտաշխարհից և հոգեկան մղումից գոյացնելով բառերի և մտքերի համադրումներ որոնք ստեղծում են բանստեղծական կառույց: Բանաստեղծի կամ արձակագրի արտահայության լեզուն ընդհանրապես կապվում է իր մտքերի լեզվին ու նաև տվյալ լեզվի և կամ լեզուների տիրապետման մակարդակին: Իրեն հայ զգացող և հայերենին տիրապետող հայը նախ և առաջ արատահայտվելու է հայերենով: Արտասահմանում ապրելով միջավայրից ազդվելն և այդ ազդեությունները բանաստեղծության մեջ արտացոլելը բնական երևոյթ կարելի է համարել, որը կարող է նոյնիսկ հարստացնել հայ բանաստեղծությունը:
2. Թէ` նորումը (բառդ կը յուշէ նորին եւ ոգիին թերեւս անհրաժեշտ բաժանումը) կամ նորոգումը կարեւոր են ընդհանրապէս, նաև բանաստեղծութեան ու հայ բանաստեղծութեան համար, կասկածէ վեր պէտք է ըլլայ գէթ անոնց համար, որոնք բանաստեղծութիւնը ոչ իբրև լեզուական հաստատուն, անշարժ վիճակ կ’ընդունին, ինչ որ անհեթեթութիւն է պարզապէս։
Կ’ենթադրեմ սակայն, որ հարցումը ուղղուած է այսօրուան (մը)։ Նորումը այսօր և ի’նչպէս։
Ինչ որ իբրեւ սփիւռքահայ բանաստեղծութիւն այսօր հոս ու հոն կը կարդամ, և չեմ կարծեր որ քիչ բան կը կարդամ, չի բերեր ինծի յստակացած հասունացման պատկեր մը, որուն դիմաց կանգ առնել կարելի ըլլայ, տեսնելու համար հասունացման մը գոնէ խոստումները տուող փորձերն ու կիրարկումները, ծրագրուած խենդութիւնները` եթէ կ´ուզես, որոնք նորումին պայմաններն իսկ են, ըստ իս։ Արտադրելու աճապարանքը, որ նշմարելի է շատերու մօտ, խափանարար է թերևս, իսկ շրջապատը ապրելով ու կարդալով ընկալելու, ընկալումի յարատեւութիւն մը զարգացնելու, վաւերականութեան մը հորիզոնին բացուելու խիզախութիւնը, որ օրինակ Ահեկանով ատենին փորձուեցաւ, իր պայմանները ունի։ Պայմանները ուշադրութեան զգացում մը զարգացնելով կու գան կը կարծեմ։ Ես ինծի հարց կու տամ` քանի՞ բանաստեղծ այսօր ուշքը կը դնէ իր արտադրածին վրայ, ինքն իր ընթերցողը ըլլալու համար։ Եթէ դնէ, կրնայ պատահիլ, որ գրածին հանդէպ ուրիշ կեցուածք ունենայ եւ այդ կեցուածքին վրայ աշխատելով վերադիտէ իր կտորը։ Անշուշտ անհատներու միջև եղած տարբերութիւնը իր հետ կը բերէ վերադիտման տարբերութիւնը։ Ամէն մարդ իր ձեւով ու չափով կրնայ վերադիտումը կիրարկել, բայց գոնէ ուշադիր վերադիտումը իբրև աշխատելամիջոց ներկայ ըլլայ – ահա ինչ որ պիտի փափաքէի իբր նորումը հրաւիրող քայլ մը։