Մարօ Խաչատրեան
Լոնդոնաբնակ մեր հայրենակից Մանուէլ Ադամեանը` պայծառ մի մտաւորական, մէկն է նրանցից, ում մասին ասում ենք` հանրային գործիչ է: Իսկ ո՞վ է հանրային գործիչը Սփիւռքում, եթէ ոչ անձնուէր, սեփական քայլերի մէջ ուրիշների քայլերի ուղղութիւնը հոգացող մարդ: Եւ ոչ միայն Սփիւռքինն է Սփիւռքի հայ մտաւորականը. նա անում է ամէնը` իր եւ միւսների քայլերն ուղղելու դէպի Հայրենիք. իւրաքանչիւր գործ Հայրենիք մտնելու «անցագիր» է կարծես… Մ. Խ.
—Սիրելի´ պարոն Ադամեան, անշուշտ, ընթերցողները կը ցանկանան որոշ կենսագրական տեղեկութիւններ իմանալ Ձեր մասին:
—Ծնած եմ Լիբանան կիլիկեցի ծնողներէ: Նախնական կրթութիւնս ստացած եմ Աբգարեան Ազգային վարժարանէն ներս, իսկ 1963-68 թուականներուն ուսանած եմ Երեւանի պետական համալսարան եւ աւարտած բանասիրական բաժանմունքը: Այնուհետեւ վարած եմ Բէյրութի Սահակ-Մեսրոպեան դպրոցի տնօրէնի պաշտօնը` միաժամանակ դասաւանդելով Երուանդ Հիւսիսեան հայագիտական ամպիոնէն ներս: Կը կատարէի մշակութային-հասարակական աշխատանքներ, ինծի մեծապէս կ’օգնէր կինս` Լիլի Ադամեան: 1975ին Սփիւռքի մայրաքաղաք Լիբանանն ալեկոծուեցաւ. քաղաքացիական պատերազմ էր: Ապագայի անորոշութիւն, արտագաղթ: Հայութիւնը մէկ բռունք դարձած էր, քաղաքական տարբեր հոսանքները մոռցած էին գաղափարական հակամարտութիւնները եւ ուս ուսի կը փորձէին սատարել հայ համայնքին, ապահովել անոր հանգիստը: 1986ին ընտանեօք փոխադրուեցանք Անգլիա` Լոնդոն: Կիրակնօրեայ դպրոց ստեղծելու եւ թերթ հրատարակելու հրաւէր ունէի:
—Սփիւռքի հայ մտաւորականը «լուծուած է» հանրային կեանքի գրեթէ բոլոր ասպարէզներում: Դուք մէկն էք հայ մշակոյթի նուիրեալներից: Ինչպէ՞ս էք հասցնում…
— Իր համայնքի մշակութային կեանքով շահագրգռուած մտաւորականը սիրով կը կատարէ այն ամէնը, ինչ որ կը նպաստէ հայապահպանման: Մենք մեր կատարած հասարակական աշխատանքին համար նիւթական ակնկալութիւն չունինք: Մեր ընտանեկան, անձնական կեանքի ժամանակէն մաս մը կը զոհենք հանրային աշխատանքներուն տրուելու համար:
—Պարո´ն Ադամեան, վերջերս ՀՀ կառավարական բարձրագոյն պարգեւի` «Մովսէս Խորենացի» շքանշանի արժանացաք…
—Մինչ այդ ստացած եմ պատուոգրեր, շնորհակալութեան գիրեր Սփիւռքի հետ մշակութային կապի կոմիտէէն, ՀՀ եւ Արցախի տարբեր կառոյցներու կողմէ. այս պարգեւը բարձրագոյնն է ինծի համար: Զայն ստացած եմ Մեծն Բրիտանիոյ եւ ՀՀ միջեւ մշակութային կապերու ստեղծման գործին մէջ աշխատանքներ կատարած ըլլալուս համար:
—Գրողների համահայկական համագումարում խօսել էք Հայաստանի եւ Սփիւռքի գրական մամուլի չափորոշիչների մասին: Ի՞նչ չափանիշներով էք գնահատում մամուլը:
—Թեման մեծ է: Յատկապէս Սփիւռքի մամուլի զարգացումներու շուրջ մտահոգութիւններ ունիմ, որովհետեւ Սփիւռքի համայնքները շատ են: Կայ գրական մամուլ, եւ կան բնոյթով ոչ գրական պարբերականներ, որոնք գրական սիւնակներ ունին: Գրել մէկուն մասին եւ մոռացութեան տալ միւսը, կ’ըլլայ կողմնակալութիւն: Փորձեցի բոլորին ալ որոշ չափով անդրադառնալ. անոնք ներկայացուցած եմ` պահպանելով բուն նպատակս` գնահատումը: Ուշադրութիւնս սեւեռած եմ այն բանին, թէ անոնցմէ ո´ր մէկը աւելի ուղղուած է նորերուն համար ճամբայ բանալու, մեր գրականութեան անցեալը ներկային կապելու, այլեւ մեր գրական արժէքներու ծանօթացման նպատակները իրականացնելու: Իսկ հայրենի գրական մամուլին մասին կ’ըսեմ հետեւեալը. ընդհանրապէս, հայրենի գրական կեանքին մէջ առկայ են խնդիրներ. խորհրդային առաջին տասնամեակին մամուլը կը շօշափէ գրական-տեսական հարցեր, գրական ուղղութիւններու ստեղծման եւ զարգացման հարցեր: Շատ լաւ է, որ առողջ, ազգային գրական մամուլ ունինք. նոյնիսկ այդ շրջանին անիկա սոսկ ձեւականօրէն պատուած էր սոցիալիստական ռեալիզմի տարազով:
—Ի՞նչ կարծիք ունէք սփիւռքահայ գրականութեան ներկայի մասին:
—Սփիւռքահայ գրականութիւնը կը զարգանայ տարբեր երկիրներու մէջ, հետեւաբար նաեւ տարբեր պայմաններու մէջ: Թէեւ անկայուն տարածաշրջան է Միջին Արեւելքը, սակայն սփիւռքահայ գրականութեան փարոսն է. յատկապէս Լիբանանին մէջ լոյս կը տեսնեն գրական-մշակութային առաքելութիւն ունեցող մէկէ աւելի հանդէսներ եւ պարբերականներ: Նոր գիրքերով ասպարէզ եկող երիտասարդ գրողներ կը յուսադրեն: Աշխուժութիւն գոյութիւն ունի Լոս-Անճելըսի մէջ, լոյս կը տեսնեն թերթեր, կը հրատարակուին գեղարուեստական ստեղծագործութիւններ, կը գործէ Գրողներու Միութիւնը: Ֆրանսայի, Պարսկաստանի գաղթօջախները կը կատարեն իրենց կարելին: Հայ գրողներու` Յունիսի 28ին մեկնարկած համաժողովին սփիւռքահայ գրողներու մեծաթիւ մասնակցութիւնը ցոյց կու տայ սփիւռքահայ գրականութեան կենսունակութիւնը:
— Լոնդոնի հայ մշակութային կեանքի մասին ի՞նչ կ’ասէք: Արդէն 15րդ տարին է, որ Լոնդոնում հրատարակում էք «Նոր սերունդի ձայն» ամսագիրը: Ո՞րն է թերթի գլխաւոր ուղղութիւնը: Ունի՞ ընթերցողներ:
—Երեւանին հետ ունեցած սերտ կապերուս շնորհիւ «Նոր սերունդ» մշակութային միութեան ջանքերով ՀՀէն Լոնդոն հրաւիրած ենք արուեստագէտներ, գրողներ, գիտնականներ: Միութիւնը նման գործունէութիւն կը ծաւալէր նաեւ Լիբանանի մէջ, նոյնիսկ պատերազմի օրերուն: Լոնդոնի մէջ ատիկա ոչ միայն շարունակուեցաւ, այլեւ աւելի աշխուժացաւ: Այդ տարիներուն Թէքէեան մշակութային միութիւնը, Համազգային կրթական հիմնարկութիւնը, «Նոր սերունդ» կազմակերպութիւնը մշակութային լայն գործունէութիւն ծաւալած էին: Հիմա այդ շարժումը տեսակ մը նուազած է: 1986ին հրատարակեցինք «Կոչնակ» գրական-հասարակական երկշաբաթաթերթը, որ հիմնականին մէջ նուիրուած էր Հայաստանի եւ Սփիւռքի կապերու սերտացման, աւելի ուշ` կը ներկայացնէր արցախեան ազատագրական շարժման իրադարձութիւնները: Թերթի հրատարակութիւնը դադրեցաւ տնտեսական պատճառներով: Հետագային սկսանք հրատարակել «Նոր սերունդի ձայն» երկլեզու հանդէսը. ունինք մեզ յուզող թեմաներ` հայկական հարց, պահանջատիրութիւն, հայ գրականութեան զարգացումներ: Ամսագիրը լոյս կը տեսնէ 1500 տպաքանակով, կ’ուղարկենք Անգլիոյ եւ Հայաստանի գրադարաններ, ընթերցողներուն կ’առաքենք անվճար, սակայն նաեւ հրատարակման աշխատանքները ապահովելու նպատակով կ’ընդունինք նուիրատուութիւններ:
—Ի՞նչ է պոեզիան Մանուէլ Ադամեանի համար:
—Պոեզիան կեանքիս փիլիսոփայութիւնն է, այսինքն` ճշմարտութեան որոնումը, տառապող մարդուն սրտակից ու աջակից դառնալը… Ի´նչ փոյթ, թէ այդ ճամբուն վրայ ես աւելի կը տառապիմ, բայց վերջին հաշուով, որքան ալ զարմանալի է, ես զիս երջանիկ կը զգամ:
—Ի՞նչ կարծիք ունէք տաղաչափեալ խօսքի ներկայ վիճակի մասին:
—Ցաւօք, վերջին տասնամեակներուն բանաստեղծութիւնը նահանջի մէջ է: Մարդիկ հիմա կեանքին կը նային գործնական տեսանկիւնէ: Հասարակութիւնը տեսակ մը «թուայնացած» է: Կեանքի նման զարգացում մեզ բոլորս պիտի հասցնէ Իսահակեանի կանխատեսած«ոգու սով»ին: Մխիթարականն այն է, որ բազում նուիրեալներ պատնէշի վրայ են:… Նարեկացի, Քուչակ, Չարենց ունեցող ժողովուրդը հաւատարիմ կը մնայ տաղաչափեալ գեղեցիկ խօսքին:
—Փոքր-ինչ պատմէք Ձեր ստեղծագործութիւնների մասին:
—Ստեղծագործել սկսած եմ շատ կանուխ տարիքիս: Առաջին բանաստեղծութիւնս լոյս տեսաւ «Դպրոցական ծիլ» հանդէսին մէջ, ապա Լիբանանի պարբերական մամուլին մէջ: 1963ի սկիզբը լոյս տեսաւ «Կռունկները երգեցին» քերթողագիրքս: Այդ օրերուն Լիբանանի մէջ հանդիպեցայ Շահէ Տատուրեանի` Հայկական պետական ռադիոյի տնօրէնին: Անոր շնորհիւ գիրքէս բազմաթիւ օրինակներ «հասան» Հայաստան: Գաղտնիք չէ, որ այդ տարիներուն «դուրսէն» դժուար էր գիրքեր առաքել Հայրենիք: Ատիկա իմ բանաստեղծական մուտքս էր Հայաստան:
Լիբանանի պատերազմի օրերուն գրած եմ երկու գիրք`«Անողոք ճակատագիր» տաղաչափեալ պիէսը եւ «Սփիւռք կոչեցեալ» թատերական պoէմը: Երկուքին մէջ ալ կը ներկայացնեմ Սփիւռքի հայութեան հոգեվիճակը եւ պայմանները: Հրատարակած եմ բանաստեղծական քանի մը հատորներ: Հայրենիքին մէջ բանաստեղծութիւններս լոյս տեսան նաեւ անկախութեան նախաշեմին «Սփիւռքահայ գրողներ» մատենաշարով, կազմած եմ պարբերական մամուլին մէջ լոյս տեսած յօդուածներու հաւաքածոյ, բազմաթիւ պիէսներու հեղինակ եմ:
—Ձեր պիէսները բեմադրուե՞լ են երեւանեան բեմերում:
—Երեւանին մէջ բեմադրուած են «Մահապարտը», «Մեծ եղեռն»ը, «Հաւատքի որդին», որ ներկայացուեցաւ նաեւ Ստեփանակերտի եւ Գիւմրիի մէջ:
—Ե՞րբ, ո՞ր պահերին էք կարողանում ստեղծագործել:
—Հետաքրքրական հարց է, սակայն պատասխան չունիմ: Ես չեմ գիտեր` ինչպէս կը գրեմ, կամ ե՞ս գրած եմ արդեօք: Չեմ զգար գրելս: Ատոր համար ալ բանաստեղծութիւններս շատ չեմ վերամշակեր: Կարծես մէկ ուրիշ Մանուէլ Ադամեան մը կը գրէ: Իմ մէջս եղած բանաստեղծը ուրիշ մարդ մըն է:
—2004ին Երեւանում հրատարակուեց Ձեր բանաստեղծութիւնների հատորը` «Ալֆան եւ Օմեղան», որն արժանացաւ ընթերցողների հաւանութեանը: Ինչո՞ւ ալֆա եւ օմեղա:
—Գիրքն ամբողջութեամբ փիլիսոփայական խոհ մըն է: Ալֆան ու օմեղան գոյութեան սկիզբը եւ վերջն են: Հիմա կ’ըսէք` ոչ սկիզբը կայ, ոչ վերջը: Տիեզերքի անհունին մէջ միլիոնաւոր տարիներ նոյնիսկ ճամբորդենք, չենք կրնար գտնել սկիզբը եւ վերջը: Եւ եթէ Արարչի բացարձակ գոյին չհաւատանք, չենք կրնար բացատրել գոյութեան իմաստը: Ինքը` Արարիչն է ալֆան եւ օմեղան:
—Ինչի՞ դէմ կ’ուզենայիք պայքարել եւ առաւել կատարեալ տեսնել: Գրողը ունա՞կ է փոխել աշխարհը:
—Աշխարհը փոխելը գրողին առաքելութիւնն է, բայց ատոր համար գուցէ բաւարար չեն քանի մը սերունդներու ջանքերը: Ժամանա´կ է հարկաւոր աշխարհը կատարեալ դարձնելու համար…
Վերջին մեկնաբանություններ