Սկիզբը՝ այստեղ
Օր երկրորդ. 3366 մ
Առավոտյան ժամը 9-ին պիտի շարժվենք: 8-ին՝ նախաճաշ: Արթնանում եմ 6-ին: Քաղաքը դեռ քնած է: Մի քանի րոպե կանգնում եմ բալկոնում. հատուկենտ անցորդներ: Դիմացի մրգավաճառը բացում է խանութը: Մի դատարկ ավտոբուս է անցնում:
Ջուր կա, տաք ջուր: Լողանում ենք, իջնում նախաճաշելու: Մեղր, կարագ, պանիր, զեյթուն, պոմիդոր, վարունգ… խաշած ձու: Չայ, չայ, չայ: «Հայկական» «Թուրքական» սուրճ եմ խնդրում: Շաքարսը՞զ,- հարցնում է քուրդ մատուցողը: Ըհը՛,Շաքարսըզ առանց շաքարի: Թերմոսս տալիս եմ, որ սուրճ լցնեն: Ճանապարհի համար: Ճամբարներում սուրճ էլ կա, թեյ էլ,- հավաստիացրել է Ագան:
Հավաքում ենք իրերը, ինչ պետք չի մինչև գագաթ ճանապարհին, թողնում ենք Հակոբի՝ վարորդի մոտ: Սաֆեթն ու Ագան բաժանում են նախաճաշի փաթեթները: «Մրգերից առաջին օրը բանան ենք նախատեսել, երկրորդ օրը՝ տանձ, երրորդ օրը՝ խնձոր, իսկ չորրորդ օրը ճանապարհի ուտելիք պետք չի»,- ներկայացրել էր Սաֆեթը: Շոկոլադակոնֆետ, հյութ, կեքս: Վերցնում ենք արշավականի ձեռնափայտերը: Հայաստանից բերված ջուր: Հրաժեշտ ենք տալիս Հակոբին:
Գնացինք: Գնում ենք դեպի Մասիսի ստորոտը՝ 2200 մ բարձրության վրա: Հարաբերական բարձրությամբ աշխարհի ամենաբարձր լեռը վեր է ձգվում 4300 մ: Մենք, փաստորեն, ստորոտի հիմքից (մոտ 800 մ վերև ծովի մակարդակից) չենք բարձրանալու: Մոտ 1400 մ բարձրանում ենք մեքենայով, կամ էլ Բայազետն արդեն իսկ ծովի մակարդակից այդ բարձրության վրա է. կարծես թե մեքենան ուղիղ է գնում:
Բայազետը Մասիսից հեռու է մոտ 15 կմ: Մեքենայով մոտ 40 ր ճանապարհ է: Փոշոտ, փոշոտ, փոշոտ ճանապարհ:
Մի փոշոտ, փափուկ ճամփա,
Փշատի սադափ ծառեր,
Մի կապո՜ւյտ, կապո՜ւյտ երկինք
Ու արև, արև, արև…
Կատարին՝ լույսից շիկնած
Ամպի մի փոքրիկ ծվեն,
Արարատ լերն է կանգնած՝
Մի հրաշք աննյութեղեն:1
Փշատի ծառերը հեռվում են մնացել՝ ներկա Հայաստանում, անփոփոխ են երկինքը, արևն ու փոշին:
Գրիչը ձեռքիս՝ լսում եմ Ագային:
Համարյա բոլորը թուրքերեն են խոսում:— ասում է Ագան,- ծերերը համարյա քրդերեն չգիտեն: Մի քանի տարի առաջ քրդերենն առհասարակ արգելված էր. ոստիկանությունը հսկում էր. եթե փողոցներում քրդերեն լսեր՝ բռնում էր: Հիմա մեղմացել են. ուզում են a little bit political2 լինել: Անցած տարվանից դպրոցներում քրդերեն են սովորեցնում:
Թրիքի բուրգեր են վազում, խոտի դեզեր: Զույգ բարդիներ: Այլանդակ մզկիթ: Ղռեր են ու քարաբլուրներ: Սարի սմբուլ: Փոշի, փոշի, փոշի:
Անտարբերության աստիճանի հանգիստ եմ: Ոնց որ հեչ երազանքի ճամփին չլինեմ: Մտածում եմ շոգի ու ցրտի, վառվելու ու հոգնելու մասին: Nothing else matters. Ինչ-որ մուղամ է դրած, բառերը չեն լսվում, ու հայկականի տեղ անցնում է: Շունչս կտրվում է փոշուց: Ագան բլբլում է Հասմիկի հետ:
Միշտ պատկերացրել եմ, որ ոտքով պիտի անցնեմ այս ճանապարհը, լեռը պիտի խոշորանա աստիճանաբար, փակի ողջ տեսադաշտս ու լինի կապտա-մանուշակագույն:
Սիսը թաքնվեց արդեն: Տետրի էջին փոշի է դրել:
Լռություն է: Էստրադային երգը չհաշված:
Իմ մտապատկերում Արարատը լցնում էր տարածությունը, նաև ճանապարհը:
Հիմա ճանապարհն առանձին է:
Ջրանցք են փորել, երևի: Ճանապարհի երկայնքով: Ի՞նչ ջուր պիտի հոսի այս անապատում:
Տխրություն է իջնում վրաս: Պատճառը չեմ գտնում: Հիասթափված չեմ:
Սկսում եմ հուզվել: Փշեր: Per aspera ad astra.3
Թեթև քամի եկավ, ձմերուկի հոտով:
Գիդ վերցրեցինք այստեղից: Նուրսի՞: Նուրսիմ:
Ափսոս, չնայած գագաթը բաց է, բայց էն շոգ-խամրած գույներով օրերից է:
Փեշերին ենք:
Ճանապարհ է էլի,
Ու էլի նույն հարցը.
– Ընտրիր` օրհնությո՞ւնս,
Թե՞ բաղարջը:
Ինչո՞ւ ես ինձ փորձում
Գիտեմ` որը ինչ է,
Բայցժ որն էլ որ ընտրեմ,
Մեկ է` կեսը քիչ է:
Ու երբ ինքդ էլ գիտես,
Էլ ինչո՞ւ այդ հարցը.
Դի՛ր ափիս մեջ, Տեր իմ,
Քո օրհնած բաղարջը:4
Գույները խիստ են ու հմայիչ: Քարերի պես:
10:12 Հասանք:
Մի քանի արտասահմանցիներ կային. արդեն հասցրել են կրեմվել:
Իջնում ենք մեքենայից, պատրաստվում ճանապարհի: Արևապաշտպան կրեմ: Բացում-երկարացնում ենք ձեռնափայտերը: Լուսանկարվում ենք Սաֆեթի, խոհարարի, արտասահմանցիների հետ, ովքեր մեզ հետ, այսինքն՝ մեր ուղեկցորդների հետ են քայլելու: Երկուսը նորվեգացի են, մեկը՝ ոնց որ թե շվեդ էր, մեկը՝ քուրդ, հայի շատ խոր, շատ սիրուն աչքերով: Կվերադառնանք, ապա Նարեկը կպարզի, որ նորվեգացիներից մեկը հայտնի բևեռախույզ Արլին Քոգեն է: (Erling Kagge):
Ագահաբար լիտրանոց շշով նաև լուծվող կոֆե եմ վերցրել. հասկանալով, որ այդ բեռով դժվար թե տեղ հասնեմ, խնդրում եմ խմել-վերջացնել: Վերջին պատրաստություններն եմ տեսնում, ու ամենավերջինը, վեցօրյա ճամփորդության ընթացքում ամենաբարդ, ավելի ճիշտ՝ միակ դիլեման. չիշիկ անել, թե՞ չանել Արարատի վրա:
Հըմ, ինչքան բարդ, այնքան էլ երկար ժամանակ է ուզելու այս հարցը: Որքան էլ լուծումը հետաձգեմ, հարցն ամբողջ ճամփին հետս է լինելու, երեք-չորս օր:
Դեռ մայիսին, երթուղու մասին պատմելիս, Գևորգն ասել էր, որ քրդերը, որոնք տնօրինում են «արարատյան բիզնեսը», բիոզուգարաններն են տեղադրել ճամբարներում. կարելի է օգտվել դրանցից, կարելի է ավանդական տարբերակով «ծաղիկ հավաքել»: Այն ժամանակ ոչ մի հակասություն չտեսա. զուգարանն առանձին էր, լեռն՝ առանձին:
Առաջին անգամ լեռ բարձրանալիս,- Արագածն էր,- այս հարցը էլի ծառացել էր իմ առաջ: Ամաչում էի սարից: Եթե մինչև գագաթը չբարձրանայի, հավանական է, որ կարևորություն չտայի դրան: Բայց ես հատկապես գագաթից էի ամաչում:
Իսկ հիմա՝ Արարա՜տ: Մասի՜ս: Ոչ թե բիբլիկական լեռ, ինձ համար, այլ՝ Հայկական լեռնաշխարհի ամենաբարձր լեռ: Աշխարհի ամենաբարձր լեռ: Իսկապես ամենաբարձր լեռ, քանի որ «հարաբերական բարձրությունը» դառնում է մինչև գագաթ հասնելու իրական, ամենաերկար ճանապարհ: Ստորոտից գագաթ՝ ամենաերկար նշաձողը:
Հիշում եմ. 90-ականներին, երբ երեխա էինք, մութ տարիներ էին ու ձմեռ, մեծերը մեզ մի բանաստեղծություն էին սովորեցրել.
Մասիս սարը մերն է,
Բայց թուրքերի ձեռն է,
Ելնեմ սարի գագաթին,
Տռեմ թուրքի ճակատին:
Արտասանում էինք վառարանի կրակի լույսի տակ, տատերն ու պապերը, հորքուրներն ու հոպարները ուրախանում էին, խրախուսում, հատկապես երբ Մասիսի գագաթին երազելի քաջագործությունները փոխարինվում էին «հարակից» բայերով:
Մանկությունից հեռանալով՝ սկսեցինք ամաչել ու «տռելը» փոխարինվեց «թքելով»: Բայց քառատողը մնաց:
Չասացին, որ Մասիս սարը մերը չի, քրդերինն թուրքերինն է:
Չասացին, որ Մասիս սարի գագաթիՑ տռելը համարժեք է Մասիս սարի գագաթիՆ տռելուն:
Ասացին, որ Մասիս սարը սուրբ է:
Ասացին, որ Մասիս սարը հետ պիտի բերենք:
Չասացին, թե ոնց համատեղենք սուրբն ու իրականությունը:
Չասացին, թե ոնց պիտի հետ բերենք:
Ասացին, որ Նոյի տապանը կանգնել է Նրա գագաթին:
Չասացինք՝ հետո՞ ինչ:
Ասացին, որ Նոյը հայ է:
Չասացինք՝ հայն ի՞նչ է:
Մեծացանք:
Դիլեման չլուծեցի, բայց քանի որ վաղ թե ուշ պիտի անեի, արեցի: Շարժվեցինք: Խիստ կարգով, մի գծով, համաչափ ընթացքով:
Շոգ, փոշի ու դիքություն: Արագ ենք քայլում. չի հաջողվում հաճախ շրջվել ու հետ նայել: Համոզում եմ ինձ, որ շուտով դադար կանենք: Համոզելով թե ոչ՝ քայլլելը դժվար է, մինչև կընկնեմ ծանոթ ռիթմի մեջ ու «երկրորդ շնչառություն» կբացվի: Դիքությունը մեծ չէ, բայց ստիպում է շնչել նաև բերանով: Մտածելու լուրջ թեմա ունեմ. չիշիկի դիլեման, բայց միտքս հաճախ շեղվում է ճանապարհի վրա: Քարեր, խոտ, փշեր: Երբ թվում է, թե արդեն ուժ չկա, կանգառ ենք անում: Մինչ իջեցնում ենք ուսապարկերը, փռվում այսուայնկողմ, գալիս-անցնում են բեռնաձիերը: Տխուր, դանդաղ, անտարբեր: Ավելի տխուր ձիեր ոչ տեսել էի, ոչ կերևակայեի կյանքում: Շնային տխրությամբ լցված աչքերով:
Ձիերի հետևից գիրուկ քուրդ է բարձրանում:
— Ով ա՞:
— Խոհարարը:
— Ա՜: Նման ա
Բանան եմ ուտում: Ուտել չեմ ուզում, բայց եթե հիմա չուտեմ, հետո բանանի պյուրե կդառնա: Համ էլ բեռս կթեթևանա: Կոֆե խմե՞մ, թե՞ դեռ շուտ է: Ենթադրաբար 5-6 ժամ պիտի քայլենք:
Քայլում ենք:
Երկրորդ դադարը շատ կարճ է թվում: Թե՞ բոլոր դադարներն են կարճ:
Մի-երկու տող նշում եմ անում: 12:20 է:
Երրորդ դադար: Յալյաների մոտով ենք անցնում: Ճանապարհին քրդի երեխաները խանութ են բացել, ինքնաշեն տիկնիկ-միկնիկ են ծախում, ու դրանք տեսնելիս ինձ թվում է, որ սև-մոգական թուղթուգրեր են, աֆրիկյան ցեղերի սարքած դիմակների պես:: Ոչ քուրդ տեսնելիս՝ բոլորն անխտիր փող են մուրում:
— Վայ ես ձեր հերը, ու էս երկիրը ձեզ ա բաժին հասել…
— Հերն էլ, տերն էլ…
Տղաները ուրախությամբ կեցվածքն են ընդունում ֆոտոապարատի առաջ, լուսանկարվելուց հետո ուզում են նկարը տեսնել: Աղջիկներն անխտիր փախչում են, հենց օբյեկտիվն ուղղվում է իրենց կողմը: No, no:
Գրիգորը իջեցնում է պայուսակը, «մի բան տամ էս երեխեքին»,- ասում է: Ակնթարթորեն շուրջկալում են նրան, մեկնում ձեռքերը:
Ինչ կարող ենք՝ բաժանում ենք: Քիչ է: Ոնց երևում է՝ իրար հետ «ավարով» կիսվելու սովորություն չունեն: Կոնֆետը ակնթարթորեն պահում են ու նորից մեկնում ձեռքերը:
— Քեզ տվեցի, իրան եմ տալիս:
— No, no.
Բեռս սպասվածից ծանր է: Ուսերս սկսել են բողոքել: Միայն լիտրուկես հեղուկ կա մոտս:
— Կոֆե խմո՜ղ:
— Բեր, բեր խմենք, որ վեշդ թեթևանա: Ախր ես քեզ չասի՝ շատ բան մի վերցրու: Հեսա հասնում ենք:
Քայլում եմ մեխանիկորեն, համակերպված փոշուն ու դիքությանը, սպասելով, որ ամեն քայլից հետո կամ նոր քայլ եմ անելու, կամ վերջին քայլը: Առաջին ճամբարը, 3366 մ: Հասանք: Անհավատալիորեն շուտ:
Առաջին ճամբարը բավականին ընդարձակ է: Սպասարկում են արարատթրեվըլային տարբեր ընկերություններ: Մերը Դեմավենդ թրեվըլն է: Խնդում եմ. գալուցս առաջ Գրական կամուրջի խմբագիրը՝ Կոլյան, պատմում էր, թե ինչ արկածներով են Դեմավենդ բարձրացել:
Ճամբարի տարածքում երկու բիոզուգարան կա: Վերևից՝ մոտ 4000 մ բարձրության վրա գտնվող սառցադաշտից, շլանգով ջուր է իջնում ներքև, լցվում պլաստմասսայե բաքը: Շոգ է, ու ջուրը հաճելիորեն տաք է: Լվացվում եմ կարոտած, մանրամասն: Խմում եմ ջրից. անհամ ջերմաստիճանի է: Գիշերը, երբ սառի, շատ կհամովանա:
Լվացվում ենք, մեզ կարգին ենք բերում: Հրավիրում են ճաշասենյակ՝ ուտելու: Թխվածքաբլիթներ, խաղող, ձմերուկ: Չայ, չայ, չայ: Ֆիլիպը հավեսով խաղող է ուտում: Եկել է Արարատ բարձրանալու, ընկերոջ գիրքն էլ բերել է, որ թողնի գագաթին: Ընկերը ցեղասպանություն վերապրած է, ցեղասպանությունով ապրած:
Շվեդը հարցնում է, թե նմա՞ն են հայերենն ու թուրքերենը:
— Նմա՞ն են հնչում ձեր ականջին,- զարմանում եմ:
— Չէ,- ասում է,բայց հարևաններ եք…
— Հարևաններ ենք, բայց նրանք հետո են եկել, հեռվից: Տարբեր ենք, շատ տարբեր: Տարբեր լեզվաճյուղեր են:- Շվեդը շարունակում է զարմանալ:
— Գնալո՞ւ եք Վան,- հարցնում է,- ի՞նչ կա հետաքրքիր Վանում:
— Մեր համար կա,- պատասխանում ենք,- Վանը, Անին, Կարսը հայկական քաղաքներ են:
Մինչ ընթրիքը կլինի, գնում եմ դեպի ճամբարին մոտակա քարակույտը, խոշոր ու հարթ մի քար ընտրում, պառկում: Բազմալեզու խոսակցությունները չեն թողնում կենտրոնանալ: Որ կողմ հայացքս շրջում եմ՝ վրաններ են, մարդիկ ու ձիեր: Հեռվում՝ ցերեկվա ու անջուր դաշտավայրի աղոտ գույների մեջ, Բայազետն է: Երկնքին եմ ուզում նայել. արևը նեղում է: Տուն է պետք զանգել. կապ չկա: Գրելու փոխարեն աննկատ քնում եմ:
Արթնանում եմ ձիու խրխինջից՝ հենց ականջիս տակ: Ժլատ քարերի մեջ տխուր արածում է: Փորձում եմ լուսանկարել, փախցնում է գլուխը: Երկար մնում եմ քարին:
Մտածել չի լինում: Խառը մտապատկերները երևում-անհետանում են: Քարը աստիճանաբար սառչում է:
Գնամ ճամբար:
Ընթրիք:
Հավով սուպ: Հավի հյութ, կարելի է ասել: Ոնց որ կիսել լինի: Շոգեխաշած կարտոֆիլը՝ հավով: Մակարոն: Պանիր: Չայ:
— Վեց ժամ ուտում ենք, երկու ժամ քայլում, բա ո՞նց կլինի ըսենց:
Մայրամուտ՝ 7:12-ին: Արարատի մայրամուտը: Թե՞ պարզապես մայրամուտ:
Արարատի վրա դժվար է մտածել Արարատի մասին: Արարատի վրայից Արարատը չի երևում:
Ընթրիքից հետո հավաքվում ենք ճաշավրանում: Շուտով կմթնի: Ագան նավթի լամպ է վառում: 90-ական թվերի լամպ:
Երգում են փոփեփոխ: Հասմիկը, Նուրսիմը, Սաֆեթը: «Նման են մեր երգերը»,- ասում են քրդերը: «Նմանությունը» քորի պես լցվում է մեջս, մաշկիս տակ, լեզվիս վրա: Կոմիտաս: Թուրքերեն, քրդերեն: No politics. Just նմանություն: Խոր, սիրուն աչքերով քուրդը,- անունը չհիշեցի,- աչքերով լսում է:
Հյուրեր են գալիս համերգին: Մեկը ոնց որ թե թուրք է: Ոնց որ թե քաջատեղյակ ամեն ինչին: «Գնում էի Արտոյի 5 համերգներին Ստամբուլում»,- ասում է: «Մի քիչ լազ եմ, մի քիչ թուրք, մի քիչ հայ… Անատոլացի եմ, մի խոսքով: Լավ կոկտեյլ է: Խորհուրդ եմ տալիս»: Արջան է անունը:
Արջանը լսում է, ձայնակցում, գնում:
— Սաֆե՜թ, ի՞նչ է նշանակում «Արջան»:
— Արջա՞ն: Անուն է, էլի՛: Ոչ մի բան էլ չի նշանակում: Քո անունը ինչ-որ բա՞ն է նշանակում:
— Ըհը՛, ծաղկի անուն է; Գիտե՞ս, հայերեն բառ կա, «երջանիկ», «happy», Արջանի անունը նման է դրան:
Maybe. Maybe. Maybe. No politics.
Ինչպիսի՞ն կլինեինք, եթե չլիներ ցեղասպանությունը:
Դու այդ հարցը իրավունք չունես տալու: Այդ հարցը գոյություն չունի: «եթե»-ն կյանքից ու մահից դուրս է: Տիեզերքում «եթե» չկա:
Եթե ցեղասպանությունը չլիներ, պապիս հորեղբոր կինը չէր թողնի ամեն ինչ, չէր վերցնի մեկական տղա երեխա չորս եղբայրների երեխաներից, նրանց հետ փախեփախ չէր անցնի Արաքսը՝ ջարդի անհայտության մեջ թողնելով Խնուս գավառի Գոմես գյուղը, գյուղում՝ սեփական երեխաներին, բացի միակից՝ պատահական ընտրվածից, ինչպես մյուս երեքը ընտրվեցին պատահական՝ ով առաջինը պատահեց: Տատիս մայրը չէր գաղթի Վանից, չէր ամուսնանա Էջմիածնում, չէր ծնի տատիս: Պապս չէր ամուսնանա տատիս հետ, հայրս չէր ծնվի: Ես չէի ծնվի:
Իմ գոյությամբ ցեղասպանությանն եմ պարտական: Թուրքերին: Եթե-ն գոյություն չունի: Ես գոյություն ունեմ:
Դուրս եմ գալիս վրանից. անհավատալիորեն գունեղ երկինք, շլացուցիչ ծանոթ-անծանոթ աստղեր, Ծիր Կաթինը՝ վառվռուն, հորիզոնից մինչև Մասիսի գագաթը ձգված:
Հեռվում Բայազետի լույսերն են վառվում: Լավ երևում է, որ քաղաքը գոնե երկու զուգահեռ փողոց ունի: Շրջակայքում՝ անկանխատեսելի-անծանոթ լույսեր. օրը ցերեկով բնակավայրի նշույլ չէր երևում:
Համերգի մասնակիցները վրանից դուրս են գալիս, շարունակում դրսում:
Հայ-քրդական պար: Քոչարի՞: Ոչ: Քոչարին տարբեր է:
Գևորգը դուդուկ է նվագում: Դլե յաման, արև դիպավ Մասիս սարին:
Հայացքս երկինքից չի պոկվում: Ծանոթ աստղերը ժպտում են, անծանոթները նեղանում. ո՜նց համաստեղությունների քարտեզ չվերցրեցի հետս: Ահագին բան կսովորեի Մասիսի երկնքից:
Օդը սառն է:
Գիշերը դեռ նոր իջնում է ինձ համար:
— Էս ժամին ես չեմ կարա քնեմ:
Գնում եմ ատամներս լվանալու. ցերեկվա գոլ ջրի գիշերային սառնությունը ատամ է ցավեցնում: Համով ջուր է: Մեծ Մասիսի գլխավոր սառցադաշտից: Տանը հիմա կա՝ մի բաժակի չափ:
Քնում ենք:
Ծանոթագրություններ
1 Վահագն Դավթյան
2 Բառացի՝ «մի քիչ քաղաքական»
3 Փշերի միջով դեպի աստղեր
4 Նաիրա Հարությունյան, տե՛ս այստեղ
5 Արտո Թունջ-Բոյաջյան
Վերջին մեկնաբանություններ