“SPIEGEL”-ի հարցազրույցը Օրհան Փամուքի հետ:
Անգլերենից թարգմանեց՝ Դվին Գալստյան
Մեր ընթերցողներից շատերին ծանոթ է թուրք գրող՝ Օրհան Փամուքը, թե’ 2006 թվականի գրականության Նոբելյան մրցանակը շահելու բերումով և թե’ Մեծ Եղեռնի մասին կատարած իր արտահայտություններով, որոնք հանգեցրին նրա դատավարությանը Թուրքիայում: Նա ճանաչված գրող է ողջ աշխարհում և իր գրքերը թարգմանվել են ավելի քան 45 լեզուներով:
Փամուքը ամենասպասված հյուրն էր անցնող տարվա Ֆրանքֆուրտի գրքի ցուցահանդեսին, ուր ներկայացրել էր իր վերջին վեպը՝ «Անմեղության Թանգարանը»: Նրա ներկայությունը մեծ անդրադարձ ունեցավ գերմանական հեռուստաալիքներում: Ստորև անգլերեն տեքստից թարգմանաբար (և հապավումներով) ձեզ եմ երկայացնում “SPIEGEL” պարբերականի 2007 թվին Օրհան Փամուքի հետ հարցազրույցը, որը վարել են լրագրողներ՝ Դիտեր Բեդնարցը և Անետ Գրոսբոնգարտը: Դ.Գ.
● Պրն. Փամուք, այս շաբաթ դուք գտնվում էք Գերմանիայում, որպեսզի կատարեք ձեր գրական շրջագայությունը, որը չեղյալ հայտարարեցիք փետրվար ամսին: Ինչու՞ այդ ժամանակ կասեցրիք ձեր բոլոր գրական ձեռնարկները:
○ Իմ ընկերոջ՝ Հրանտ Դինքի սպանությունը մեծ հարված էր ինձ համար: Գրողներից և ինտելեկտուալներից շատերը իրենց ճնշված էին զգում այս ոճրագործության պատճառով: Մեզ մոտ նորից առաջացավ այն մտավախությունը, որ Թուրքիան վերադառնում է 1970-ականների սև օրերին, երբ բազմաթիվ մարդիկ զոհվեցին քաղաքական հաշվեհարդարների հետևանքով: Այդ իրավիճակում ես նախընտրեցի Միացյալ Նահանգներ մեկնել: Ամերիկա մեկնելով ուզում էի ինչ-որ կերպ հեռու մնալ այս ողբերգական դեպքից:
● Քննադատական հայացքներ ունեցող գրողները իրենց կյանքը պիտի այսուհետ վտանգված զգան Թուրքիայում: Դուք ինչպե՞ս եք վերաբերում այս հարցին:
○ Ընկերներիս և կառավարության խորհուրդներին հետևելով, ես թիկնապահ եմ վարձել: Անտանելի է այսպես ապրել:
● Եվ այս ճամբորդությունը դեպի ԱՄՆ գրական առումով բեղմնավո՞ր էր ձեզ համար:
○ Ինձ համար Ամերիկյան այցելություններս միշտ բեղմնավոր են եղել: Ես 80-ական թվականներին այնտեղ եմ գրել «Սև Գիրքը»՝ իմ առաջին միջազգային հաջողություն վայելած գիրքը: Այդ ժամանակահատածից է Նյու Յորք քաղաքի «Կոլումբիա» համալսարանը, ուր դասավանդում եմ այժմ, դարձել իմ մշակութային երկրորդ տունը, որտեղ ես ինձ հանգիստ և ապահով եմ զգում: Իսկ այս ճանապարհորդության ընթացքում կարողացա ավարտել իմ նոր վեպը, որը կոչվում է «Անմեղության Թանգարանը»: Մեծ ներդրում է պահանջել այս գիրքը և մոտավորապես 10 տարի աշխատում էի դրա վրա: Վեպը, ուր պատկերված է Իստամբուլը 1975-ից մինչև մեր օրերը ընկած ժամանակում, քննարկում է այն կարևոր հարցը, թե ի՞նչ է սերը:
● Իսկ ձեր գրական շրջագայության օրերին, դուք նպատակադրվել եք ներկայացնել «Իստամբուլ» գիրքը՝ ձեր քաղաքի համայնապատկերը, որը մեծ ուշադրության արժանացավ Նոբելյան մրցանակի բախշման ընթացքին:
○ Այո, այս գրքում ես խոսում եմ իմ մանկության մասին, հետ-Օսմանյան թախծոտ օրերի մասին, երբ Թուրքիան թե’ մշակութային և թե’ տնտեսական առումով դեռ շա՜տ հեռու էր Եվրոպայից: Այդ ժամանակաշրջանում քաղաքում ոչ մի նշույլ չկար արդիականությունից, ինչին միշտ ձգտել է այս քաղաքը: Այն հառնում էր Օսմանյան փառքի փլատակների միջից: Ողջ քաղաքում տիրում էր ինչ- որ մշուշոտ տրամադրություն, տխրության և մեկուսացման զգացողություն: Սա բոլորովին անձնական հարց չէր: Ամբողջ քաղաքն էր տառապում այդ վիճակում:
● Արդյոք դուք կյանքի մասին ունեցած ձեր ընկալումնե՞րն եք նկարագրում այս գրքում:
○ Երբ ես բացահայտում եմ Իստամբուլը, բացահայտում եմ նաև ինքս ինձ: Երբ փոքրիկ տղա էի, ամբողջովին տարված էի իմ մելամաղձոտ մտքերով, որը մենք կոչում ենք «հյուզուն»: Գուցե դա արդյունքն էր այն փաստի, որ իմ ընտանիքի պատմությունն էլ տկարացման ու հետընթացի պատմություն է եղել: Երբ ես ծնվեցի, մենք ապրում էինք մեր մեծ տնում, բայց ապագային թե’ տունը և թե’ մեր հարստությունը մատնվեցին կորստի: Այս առումով իմ ընտանիքի պատմությունը նման է Օսմանյան շրջանի հարստության կորստի հետ:
● Ձեր գիրքը ավարտվում է 1972 թվականին: Այսօրվա Իստամբուլը համարվում է Միջին Արևելքի ամենաարդիական քաղաքը: Արդյոք սա՞ է այն Իստամբուլը, որի մասին երազել եք՝ կոսմոպոլի՞տ և արևմտյա՞ն:
○ Արևմտյան Իստամբուլը, որտեղ հաճախ լինում են զբոսաշրջիկները, մոտավորապես կազմում է քաղաքի և նրա բնակչության 10 տոկոսը: Անշուշտ Իստամբուլը մշակութային, տուրիստունակ և ֆինանսական կարևոր կենտրոն դառնալու գործընթացի մեջ է: Բայց միաժամանակ նույն քաղաքում՝ գաղթի, աղքատության և տառապանքի այս ծովում, կարելի է գտնել միլիոնավոր տխուր պատմություններ: Թուրքիայի քաղաքական և էթնիկական բոլոր խնդիրները կենտրոնացված են այստեղ: Այնուամենայնիվ, բարեբախտաբար այսօր այդ խնդիրները չեն լուծվում անցյալի կոպիտ ձևերով:
● Դուք արտահայտո՞ւմ եք այս կարծիքը, այն պարագային, երբ ձեզ դատարան են կանչել՝ թուրքերի կողմից հայերի ջարդի մասին ձեր գրած քննադական մեկ նախադասության համար:
○ Մենք դեռ պայքարում ենք խոսքի լիակատար ազատության համար: Բայց ոչ մի համեմատություն չի կարող լինել այսօրվա և իմ մանկության ժամանակվա Թուրքիայի միջև, երբ որոշակի նյութերի մասին միայն կարելի էր խոսել շշուկով: Այդ ժամանակներում, փողոցում հայերին ու հույներին հանդիպելիս ասում էին «քաղաքացի, թուրքերեն խոսի’ր»: Այսօր համարյա ամեն բան կարելի է բացահայտորեն քննարկել:
● Իստամբուլը իրապես մի կամո՞ւրջ է արևելյան և արևմտյան մշակույթների միջև:
○ Իմ կարծիքով, դա կաղապարված միտք է: Ինձ տրված կամուրջ կառուցողի դերը ևս հաճախ ինձ վրդովում է: Ես իրավունք չունեմ որևէ մշակույթի, որևէ քաղաքական միավորումի կամ որևէ էթնոսի ներկայացուցիչը լինել: Քանի որ իմ գործերը արդեն թարգմանված են ավելի քան 45 լեզուներով, ինձ հաճախ վերապահվում է Թուրքիայի ներկայացուցիչը լինելու դերը, ինչը իմ սրտովը չէ: Ես գրող եմ:
● Փարիզում համալսարանական դասախոսություններ կարդալիս կամ Գերմանիայում գրական շրջագայության ժամանակ, արդյոք դուք ձեզ եվրոպացի ե՞ք զգում:
○ Ազգային ինքնագիտակցությունը, իրոք, հրաշալի երևույթ է: Երբ ես Թուրքիայում չեմ, ինձ ավելի թուրք եմ զգում, քան այն ժամանակ երբ Իստամբուլում եմ: Իսկ երբ տանն եմ, իմ եվրոպական կողմը ավելի ցայտուն է երևում: Իմ հակառակորդները, հատկապես թուրք ազգայնականները, այս հանգամանքը շահագործում են ինձ վրա կատարվող հարձակումների ժամանակ: Դա ինձ ավելի է զարմացնում, քանի որ դժվար թե մեկ ուրիշը մեր մշակույթի հետ այնքան խորը շփում ունեցած լինի, որքան ես իմ գրքերում: Միևնույն ժամանակ, դա անժխտելի փաստ է, որ ես սիրահարված եմ եվրոպական գրականությանն ու ապրելակերպին:
● Դուք գրելու մասին խոսելիս, հաճախ խոսում եք արհեստի և համբերության մասին: Դա ինչ- որ տեղ հիշեցնում է այն մանրանկարիչների աշխատանքը, որոնց դուք նկարագրել եք «Իմ անունը Կարմիր է» գրքում:
○ Ես ինձ ավելի արհեստավոր եմ զգում, քան՝ արվեստագետ: Իհարկե, ստեղծագործական ներուժը և ներշնչումը իրենց հերթին ինչ-որ դեր ունեն: Իսկական գրականությունը չի սահմանափակվում ինչ-որ մեկի պատմած պատմությամբ: Գրական ստեղծագործությունը պետք է ունակ լինի ընթերցողին ներկայացնել աշխարհի էությունը՝ իր բարոյական, փիլիսոփայական և զգացական խորքով: Ես աշխատել եմ զարգացնել այս ներքին երևույթը իմ բոլոր ստեղծագործություններում: Ինչևէ, համբերության և արհեստավորի հմտության բացակայության դեպքում, անգամ ամենատաղանդավոր գրողը անկարող կլինի այս կերպ ստեղծագործել:
● Ե՞րբ եք կարողանում ստեղծագործել:
○ Ես շատ կարգապահ մարդ եմ: Ամեն առավոտ զարթնում եմ ժամը յոթին և հենց ննջազգեստով նստում եմ գրասեղանիս մոտ, որտեղ պատրաստ են լինում թղթերս ու գրիչս: Յուրաքանչյուր օրվա ընթացքում աշխատում եմ երկու էջ գրել: Երբեմն այնքան տարված եմ լինում անցյալ օրվա գրածներս կարդալով և դրանք շարունակելով, որ թարմ սուրճի փոխարեն, գերադասում եմ պաղ սուրճ խմել: Այդտեղ նստել, կարդալ և գրելը ինձ համար ամենահաճելի բաներն են:
● Իսկապես դուք անտեղյա՞կ եք մնում աշխարհի անց ու դարձին:
○ Ես թերթերը առավոտյան չեմ կարդում: Երեկոյան, երբ ավարտում եմ օրվա աշխատանքը, հպանցիկ աչքի եմ անցկացնում օրաթերթերը: Թուրքիայի իրադարձությունների մասին կարդալը, միայն ցավ է պատճառում ինձ: Եվ արդեն 30 տարի է, ինչ այդպես եմ զգում, իհարկե այն տարբերությամբ, որ այն օրերին վիճակը շատ ավելի վատ էր:
● Քանի որ դուք համարվում եք թրքական կյանքի զգացական դիտորդ, շատերը ձեր վերջին երկու գրքերը՝ «Ձյունը» և «Իստամբուլը», դիտում եմ որպես ուղեցույց՝ Թուրքիան ըմբռնելու համար:
○ Ինձ համար շատ հաճելի է այն փաստը, որ իմ գրքերը միջազգային հանրությանը մոտեցնում են իմ ժողովրդին: Բայց ինձ անհանգստացնում է ՝ միայն այդ աստիճանին իջնելը: Ինձ չի հետաքրքրում Թուրքիան, նրա մշակույթն ու խնդիրները ներկայացնելը: Իմ գրականությունը տիեզերական մի հարցադրում ունի իր առջև. իմ նպատակն է՝ մարդկանց և նրանց զգացմունքները ճանաչել տալ իմ ընթերցողներին, այլ ոչ թե պարզաբանել թրքական քաղաքականությունը:
● Ձեր ահաբեկված թրքահայ ընկեր՝ Հրանտ Դինքը, այնքան ոխակալ նամակներ և սպառնալիքներ էր ստացել, որ դա անվանում էր «հոգեկան չարչարանք»:
○ Հրանտը հավատացած էր, որ բայահայտ ու շիտակ լինելը՝ Թուրքիայի խնդիրները իր անցյալի հետ լուծելու ամենալավ ձևն է: Հրանտի սպանությունը գարշելի արարք էր և երբեք չի մոռացվելու: Ապշեցուցիչ էր տեսնել, թե առաջատար լրատվական միջոցներից ոմանք ինչպես էին ճգնում բացատրություններ և նույնիսկ արդարացումներ մոգոնել սպանության համար, ինչպես նաև այն զորակցությունը (սոլիդարությունը), որ ցուցաբերում էին ոստիկանության անդամներից ոմանք ահաբեկիչների նկատմամբ: Երևի մենք սխալվել էինք կարծելով, թե արդեն կոսմոպոլիտ և լիբերալ ենք դարձել: Միաժամանակ ես հավատացած եմ, որ մենք արժանի չենք այն խղճուկ պատկերին, որ նման վայրենի դեպքերի բերումով այսօր Թուրքիան ներկայացնում է իրենից: Մենք նաև հաջողել ենք առաջադիմություններ ունենալ:
● Ձեր դատավարությունից հետո, դուք ավելի քիչ եք արտահայտում ձեր քաղաքական հայացքները: Անցյալում ավելի մեծ կարևորություն էինք տալիս գրողի քաղաքական դերին:
○ Ես չեմ ցանկանում, որ քաղաքականությունը խանգարի ինձ: Անցյալ երկու տարիների ընթացքում արդեն չափից ավել զբաղվել եմ քաղաքականությամբ: Ես խստորեն հակված եմ հավատալու գրողի բարոյական պարտականությանը, թեև ամեն դեպքում գրողի առաջին հանձնառությունը՝ լավ գրքեր գրելն է:
● Պրն. Փամուք, շնորհակալ ենք ձեզ այս հարցազրույցի համար:
Վերջին մեկնաբանություններ