«ՆԱՐԵԿԱՑԻՆ ԵՐԿՐՈՐԴ ԱՐԱՐԱՏ Է ՄԱՐԴԿՈՒԹՅԱՆ ՓՐԿՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՐ»

Հարցազրույցը վարեց Գիսանե Հովսեփյանը

Միջնադարի հայ մեծ բանաստեղծ Գրիգոր Նարեկացու «Ողբերգության մատյան» պոեմից առանձին հատվածներ առաջին անգամ վրացի ընթերցողին ներկայացրել է բանաստեղծ, թարգմանիչ, Վրաստանի Գրողների միության անդամ, Հայաստանի և Վրաստանի Գրողների միությունների Ե.Չարենցի և Ի.Մաչաբելու անվան մրցանակների դափնեկիր Գիվի Շահնազարը: Նարեկի թարգմանության և թարգմանական արվեստի մասին մեր հարցերին պատասխանում է վաստակավոր թարգմանիչը:

— Պարոն Շահնազար, ե՞րբ եք առաջին անգամ հանդիպել Նարեկացուն:
— Ընդհանրապես հայ մշակույթին ես ծանոթացել եմ Թբիլիսիի Իվանե Ջավախիշվիլու անվան պետական համալսարանում: Նարեկացուն առաջին անգամ հանդիպել եմ համալսարանի երկրորդ կուրսում, երբ Լևոն Մելիքսեթ-Բեկի ղեկավարությամբ ուսումնասիրում էինք գրաբարը: Մեզ հետ էր ճանաչված հայագետ Իվանե Շիլակաձեն: Դեռ այն ժամանակ, երբ աշխատում էինք տողացիների վրա, ես հիանում էի Նարեկացու մեծությամբ…
— Ձեր հանդիպումը գրաբա՞ր Նարեկի հետ է եղել:
— Այո: Իվանե Շիլակաձեն գրաբարի մեծ մասնագետ էր: Լեզվի տեսությունը՝ դասագրքերով, լեզուն մենք Աստվածաշնչով էինք սովորում: Աստվածաշնչին հաջորդեց Նարեկացին՝ մեր ամենամեծ բանաստեղծը: Ասեմ, որ գերագույն գնահատականը հեշտորեն չի տրվում, քանի որ ամեն մեծ բանաստեղծ իր սեփական բարձրունքն ունի, որ երբեք մեկը մյուսով չի փոխարինվում, բայց Նարեկացու դեպքում նման գնահատանքն անվիճելի է:
— Ինչպե՞ս ծնվեց Նարեկի վրա աշխատելու գաղափարը:
— Այսքան ժամանակ է անցել, բայց Նարեկացու վիթխարի ուժը, խոսքի հմայքը նույն թափով ինձ հետ են: Նարեկը միշտ իմ գրասեղանին է: Ինձ միշտ գրավել է այն թարգմանելու միտքը, այն էլ՝ գրաբարից: Դե, թարգմանչին ինչ, թե Երևանի Մատենադարանում գիտնականները ջանք չեն խնայում Նարեկացու ստեղծագործության գրաբարից աշխարհաբար տողացիների համար: Թարգմանիչն ինքն է ուզում թափանցի քերթողական արվեստի խորքերը, ճաշակի նրա նախնական, նրան ծնող զգացմունքի գեղեցկությունը: Տարիներ շարունակ ես Աստվածաշնչին զուգահեռ կարդում էի Նարեկ: Նարեկն ավելի հարազատ էր ինձ: Ես այնպես էի տարվել նրանով, որ ինձ համար հաճախ ավելորդ էր դառնում հարցադրումը՝ թարգմանել նրան, թե՞ ոչ: Տասնյակ տարիներ եմ աշխատել գրաբարից վրացերեն տողացիների վրա: Դա թարգմանչի համար երկունքի տանջանք է: Մանավանդ որ գրաբարը դեռ հիմա էլ ամբողջովին չի վերծանված: Վազգեն Գևորգյանը, Պարույր Սևակը, իհարկե, մեծ գործ են արել Նարեկացու ստեղծագործությունն աշխարհաբարի վերածելով, բայց այն դեռ կատարելություն չէ: Ավելին ասեմ. Նաում Գրեբնյովը, օրինակ, պոեմի առանձին հատվածներ ռուսերեն է թարգմանել հանգավորելով: Որտեղի՞ց է նա վերցրել հանգը: Չէ՞ որ Նարեկացու ազատ ոտնավորն ինչ-որ չափով ազատություն է տալիս նաև ներքին պոռթկումներին…
— Հետաքրքիր է, ո՞վ էր հետևում ձեր աշխատանքին:
— Ընկերներս այստեղ, Հայաստանում: Այդ կողմից ես բախտավոր մարդ եմ: Նարեկի վրա աշխատելիս իմ ամենամեծ խորհրդատուն Ամենայն Հայոց կաթողիկոս լուսահոգի Վազգեն Ա Պալճյանն էր: Նա լավ էր տիրապետում գրաբարին, և մի քանի անգամ ինձ անհասկանալի մտքի արտահայտությունները նա է բացատրել: Այդպիսի երջանիկ հանդիպումներն ինձ թևավորում էին:
— Թարգմանիչ լինելու համար բազմաթիվ շնորհներ պիտի ունենալ, այդ թվում՝ լեզվաբանի…
— Այսպիսի մի բան. իմ նախնիները սերել են արցախցի Շահնազարյան Մելիքների տոհմից, որոնց մի ճյուղը դեռևս տասնյոթերորդ դարում հայրենի բնօրրանից տեղափոխվել, բնակություն է հաստատել Թիֆլիսում: Մայրս՝ Մարիամս վրացուհի էր: Ես դժվարին մանկություն եմ ունեցել. պատերազմ, ավազակություն, սպանություն, հազար ու մի բան: Այս պատճառով տանը փակված եմ մեծացել և չեմ շփվել հայ հասակակիցներիս հետ: Հայերենն իմ խոսակցական լեզուն չի եղել: Նախնական կրթությունս էլ վրացական է եղել: Հայերենի մեջ առաջին հիմնավոր քայլերս համալսարանում եմ արել: Եվ չնայած սրան, հայերենն իմ արյան լեզուն է: Հայերեն հասկանալու համար ես ոչ այնքան մտածում, որքան հաղորդվում եմ հոգու ճանապարհով…
— Թարգմանչին նաև դոնորի հետ են համեմատում, իբր «Ձմեռվա իրիկունի» Թումանյանական թարգմանության մեջ զգալի է թարգմանչի արյունը: Դոնորի արյունը, պարզ է, կյանքը պահպանելու համար է ներարկվում: Հանճարեղ ռուս բանաստեղծ Ալեքսանդր Պուշկինի ստեղծագործությունն առանց դոնորի էլ կապրեր, բայց… ռուսերեն: Արդյո՞ք առկա է նման հարաբերություն ձեր թարգմանությունների մեջ:
— Առանց արյան ոչինչ չի լինի: Թումանյանի արյունն, իհարկե, զգալի է «Ձմեռվա իրիկունի» թարգմանության մեջ: Ես ինքս արյունս «ներարկելով» աշխատում եմ շատ հեռու չգնալ: Ընդ որում, եթե հեռուն մոտեցնում է, ապա պիտի հեռանալ: Եթե «հեռանալը» «մոտենալ» է նշանակում: Բայց ամենակարևորն այն է, որ թարգմանությունը նպաստ ունենա թարգմանվող և թարգմանելի գրականությունների մեջ, դառնա թարգմանվող գրականության մաս: Այսպես եղավ Ավետիք Իսահակյանի «Քարը» բանաստեղծության վրացերեն թարգմանության հետ: Կան մարդիկ, որ վրացերեն անգիր գիտեն այս բանաստեղծությունը, թարգմանչին… չիմանալով: Սա է թարգմանչի ամենամեծ առաքելությունը:
— Իսկ ի՞նչ կասեք Բրյուսովի այն մտքի մասին, որ բանաստեղծական ներշնչանքը հաճախ «գիտակցված դավաճանության» կարող է մղել թարգմանչին, և այս գիտակցված դավաճանությունն է ճիշտ «մեծ հավատարմությունը»:
— Բրյուսովը մեծ մարդ էր, մանավանդ մեզ՝ հայերիս համար: Հայոց Մեծ Եղեռնից հետո Հայաստանի և հայ մշակույթի վերաբերյալ նրա աշխատությունները հոգեկան մեծ սատար էին հայությանը: Բրյուսովի մտքերը «դավաճանության», «հավատարմության» մասին ես հասկանում եմ, դա իրոք այդպես է, քիչ առաջ ինքս էլ «հեռանալով» «մոտենալու» մասին էի խոսում: Ըստ էության սրանք նույն բաներն են: Բայց ես իմ կողմից կավելացնեմ մի բան, ինչը չէր կարող ասել Բրյուսովը. ես հայերեն բանաստեղծություններն արյամբ եմ զգում, որովհետև ինքս այդ արյան ծնունդ եմ: Արյունը սեր, մեծ սեր է բերում իր հետ:
— Թարգմանությունների բնագրերը պահո՞ւմ եք:
— Ոչ: Ձեռագիր բնագրեր չեմ պահում: Սա, գիտեմ, խենթություն է, բայց այսպես է:
— Իսկ հետաքրքիր է, ինչպիսի՞ն է թարգմանությունների իրար հաջորդող տարբերակների շարժումը:
(Լռություն): Ես սկսում եմ թարգմանել, թարգմանում եմ, վերջացնում, դնում եմ վերջակետ:
— Մինագամի՞ց:
— Միանգամի՛ց: Որոշ ժամանակ անցա կարդում եմ: Եթե թարգմանությունը համապատասխանում է իմ ճաշակին, եթե համատեղվում է բնագրին, լավ տարբերակ էլ գտնեմ, չեմ փոխի: Այսպես եղավ «Քարի» հետ: Դասական, փիլիսոփայերեն խորը բանաստեղծություն է: Մտքումս երկար եմ աշխատել այս ութ տողի վրա, բայց վրացերեն գրվել է միանգամից:
— Լևոն Մկրտչյանը Նարեկացու ինքնավերծանման մասին խոսելիս հիշում է Ֆյոդոր Դոստոևսկուն: Դոստոևսկին էկզիստենցիալիզմի և միստիցիզմի գաղափարախոս, ռուս ուղղափառ գիտակցության ճգնաժամի ժամանակակից է: Նրա մոտ մարդու բարոյական անկման արհավիրքը այդ ճգնաժամի ծնունդ է: Իսկ Նարեկացի՞ն: Չէ՞ որ տասներորդ դարում հավատքը կանգուն ու անխախտ էր, այն էլ Հայաստանում, ուր քրիստոնեությունը ազգային ինքնահաստատման կարևորագույն պայմանն էր:

— Ես լավ գիտեմ Դոստոևսկուն և նրա ստեղծագործությունը: Դոստոևսկին համաշխարհային մեծություն է, բայց նրա և Նարեկացու մինջև ընդհանրություն… Դա Լևոն Մկրտչյանի կարծիքն է: Ես այդպես չեմ ասի: Նարեկացին դուրս է ժամանակային պատկանելությունից: Նրա խոսքը հոգու հավերժական անդորրից է բխում և չի ենթարկվում ժամանակին: Այն մարդկության հավերժական ուղեկիցն է: Աշխարհում ոչ մի ազգ Նարեկացու պես հանճար չի ծնել: Հոգեկան ինչպիսի ուժ պիտի ունենա մարդ Աստծո հետ «ի խորոց սրտի» խոսելու համար: Հասկանալի է, որ քրիստոնեության թելադրանքն է մարդկության մեղքերն իր վրա վերցնելը, տառապելը, բայց Նարեկացու մոտ մեղքից ավելի կատարելագործման հույսն է շողում: Նա չի կորցնում հավատը Մարդու հանդեպ: Այստեղ ավելին ոչ թե անկման արհավիրքն է, այլ ինքնահաստատումը:
— Նարեկացու բանաստեղծությունը նաև Իոհան Սեբաստիան Բախի երաժշտության հետ են համեմատում…
— Հրաշալի է ասված: Դրան համաձայն եմ:
— «Հնչո՞ւմ է» այդ երաժշտությունը վրացերեն:
— Այո: Մանավանդ որ բանաստեղծությունը երկու դեպքում էլ անհանգ է: Այս հանգամանքը ուժ է տալիս խոսքի թափին ու երաժշտականությանը: Այս ուժը չի կոպտացնում բանաստեղծությունը, ընդհակառակը, հոսելով քնքշությանն համընթաց, անասելի գեղեցկություն է ստեղծում:
— Վրացիներն, իրենց ազգային ծեսին հնազանդ, նորակազմ ընտանիքի հիմնաքարը Շոթա Ռուսթավելու «Ընձենավորն» են համարում: Հայերիս համար այսպիսի սրբություն է եղել Նարեկը :Գուցե այսօրեական չթվա, բայց ես անթաքույց հպարտությամբ եմ ասում, որ մեր ընտանեկան «մասունքների» մեջ մինչև հիմա իմ պապի պապ Հովակիմի Հովսեփի ծաղկումներով Նարեկ կա…
— Իսկապե՞ս:
— Այո:
— Եվ այն դնո՞ւմ եք հիվանդի բարձի տակ:
— Ես չեմ տեսել Նարեկը հիվանդի բարձի տակ դնելով: Այս ձեռագիր մատյանը տասնիններորդ դարի երեսնական թվերին Էրգրից գաղթած պապիս պապից է մնացել: Ձեր կարծիքով՝ ինչո՞ւմն է գրական ստեղծագործության սրբագործման գաղտնիքը:

— Գաղտնիքը միայն մի բանի մեջ է: Այստեղ մենք գործ ունենք ոչ թե կոնկրետ մարդու, այլ ժողովրդի հետ: Այս դեպքում սխալ գնահատանք չի լինում: Ժողովուրդը կարող է այնպես սիրել գրական ստեղծագործությունը, որ ժամանակի ընթացքում մոռացության տրվի նրա հեղինակի անունը: Այսպես շատ ժողովրդական ստեղծագործություններ են ծնվել: Ժողովուրդը կարող է նաև սրբացնել իր ծոցից ծնված արժանավորին ու նրա խոսքը: Սա ինքնին չի լինում: Սրբացումը սուրբ խորքերից է բխում: Պետք է հասնել այդ սուրբ խորքերին: Եթե բանաստեղծին հաջողվում է հասնել համաձայնության ժողովրդի հետ, ուրեմն նա մեծ ստեղծագործություն է հորինել: Ավելացնեմ, որ նման համաձայնություն Նարեկացուց հետո նկատվում է Պարույր Սևակի և Վիկտոր Հովսեփյանի քնարերգությունների մեջ:
— Նարեկի հեղինակը մեկ նպատակ ունի. կենաց դեղ դառնալ մարդկանց մարմնի և հոգու ցավերի ու վշտերի համար: Դեռ նախորդ հազարամյակի վերջի կենսաբանական նվաճումները, թվում է, վերծանել են մարդու մարմնի և հոգու մեծագույն հանելուկները: Նույնիսկ լրագրային սենսացիա էր տարածվել մարդու մարդ՝ կլոն ստեղծելու մասին: Մի՞թե տեխնիկայի դարում մարդ կարող է «երկինք նայելու» կարիք զգալ:
— Մարդկության անունից ոչինչ չեմ կարող ասել, բացի նրանից, որ գիտությունն ու կրոնը տարբեր բաներ են, նրանք կիզակետ չունեն, հետևաբար չունեն իրար բացառելու հիմք: Անձամբ ես միշտ հավատացել եմ «երկինք նայելուն»: Ես կոմունիստական հասարակարգում էլ եմ ապրել, բայց դա ոչինչ չի փոխել: Ես աստվածավախ ընտանիքի ծնունդ եմ, ինքս՝ աստվածավախ: Նարեկն իմ հոգու աղոթքն է: Թեպետ Աստծուն միշտ իր հետ լինել խնդրելով՝ Նարեկացին հարում է միստիցիզմին, բայց նրա «Մատյանը» գրված է ամենքի և բոլոր ժամանակների համար: Այսօր էլ ինքնակատարելագործման ձգտումը հոգու խորքերը նայել է պահանջում: Սա է Նարեկացու առաքելությունը, և այս առաքելությունը ոչ միայն հայերին, այլև բոլոր մարդկանց է վերաբերում: Նարեկը պատկանում է ամբողջ աշխարհին: Նրա մեծությունը չի հանդուրժում, ջնջում է ամեն տեսակի սահման: Նարեկացին երկրորդ Արարատ է մարդկության փրկության համար:
Թբիլիսի
Վրաստան

Թողնել պատասխան

Your email address will not be published.