ՀՈՒՇԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ
1992-ի չոր օգոստոսն էր: Արևն արդեն Քաղոն սարի սնարին էր և ուր որ է, մայր պիտի մտներ: Օրը մերկանում էր կամաց: Մեր տան երկրորդ հարկի պատուհանից ես նայում էի դուրս: Եկեղեցու գմբեթի երկարող ստվերն ընկել էր մեր դռան առջև: Ստվերի մեջ հայրս էր կանգնած: Ինչպես միշտ, այս անգամ էլ ես քաշվում էի թեկուզ հեռվից նրան նայելուց: Չէի նայում, բայց զգում էի նրա լայն ճակատի երեք-չորս ակոս կնճիռները, Քաղոնին նայող մեծ աչքերի զուլալ մաքրությունը, թավ, սև հոնքերի կամարը, փոքր-ինչ կապտին զարկող շրթունքները, լայն ուսերը, աջ ձեռքը՝ ծխախոտը մատների արանքում և մատանին՝ մատնեմատին: Նրա հագուստն իմ հիշողության մեջ չի տպավորվել, ըստ երևույթին անուշադիր եմ եղել: Հայրս ինձ համար ողջ աշխարհն իրենց մեջ առած իր մեծ աչքերն էր: Ու տխուր էին այդ մեծ աչքերը, տխուր էին ինձ անհասկանալի մի տխրությամբ: Կարոտ էր հասունանում այդ աչքերում 90-ական ծանր տարիներին: 60-ականներին գունագեղ հույսերով Երևանի, Թբիլիսիի, Մոսկվայի հետ իր լուսավոր երազները կապող լեռնեցի պատանին, բիբլիական Ջավախքի իր հարազատ գյուղում, պապական տան օջախի երբեմնի հանգած կրակը վառել ու կրակի շուրջ էր համախմբել իր ազգ ու տոհմին՝ Կարնո մեծ գաղթի հետ Ջավախք հասած Հովակիմի Հովսեփից մինչև Պետերբուրգ, Բաքու, Թիֆլիս, Սիբիրհասած ստալինյան հալածյալներն ու գյուղում փթթող Հովակիմի Հովսեփի սերնդի բարուրները: Մեր օջախի շուրջ լինում էին նաև երևանցի, թբիլիսցի, մոսկվացի, լիբանանցի, իտալացի իր ընկերները՝ հորսհետ, մեջք-մեջքի տված, Ջավախքում՝ Վրաստանում, Հայաստանում, համայն աշխարհում հայ ոգին, հայ մշակույթը պահպանելու սուրբ գործին լծված: Ինձ երբեմն թվում էր, մեր գյուղը մայրաքաղաք էր՝ Երևանի, Թբիլիսիի և մյուս մայրաքաղաքների չափ կարևոր… 90-ական թվականները փակել, քանդել էին գյուղ բերող բոլոր ճանապարհները, ու հայրս խեղդվում էր, կարոտից ու մենակությունից խեղդվում էր մեր՝ մայրաքաղաքից խուլ գավառ դարձած գյուղում: Մեր տուն արդեն չէին գալիս հայրիկիս ընկերները, չէին գալիս, որովհետև ճանապարհները քանդվել էին, որովհետև մեքենաներ ու բենզին չկար, և մերոնք էլ արդեն առաջվա պես չէին կարողանում ընդունել հյուրերին… Գյուղ չէին հասնում նաև հեռախոսազանգերը, նամակներն ու հանդես-ամսագրերը: Հայրս ինքն էլ դադարել էր գնալ, նամակներ ուղարկել, որովհետև մենք մեքենա չունեինք, ևուղարկած նամակներն էլ գյուղական փոստարկղից ևեթ հետ էին գալիս հաճախ: Հայրս ձեղնահարկից իջեցնում էր «Գարուն»-ի, «Иностранная литература»-ի, «Вопросы философии»-ի, «Дружба народов»-ի արդեն կարդացած համարները, խնամքովդնում էր կարդացած «Գրական թերթի»կամ«Литературная газета»-ի մեջ ու թևատակին դուրս էր գալիս տանից՝ հոգու սովը կոտրելու անզուսպ ցանկությանն այդպես էլ հագուրդ տալ չկարողանալով…
Ես, իհարկե, տեսնում էի նրա տխրությունը, բայց չէի կիսում այն, որովհետև փոքր էի, որովհետև ուզում էի մեծանալ և ուզում էի, որ հայրս իմ ձեռքից բռնած ինձ մեծանալու շեմն անցկացներ և ոչ թե իր տխրությանը տրվեր…
Օգոստոսյան իրիկնամուտին պատուհանից նայում էի ու սպասում: Սպասում էի, որ հայրս շարժվեր, մտներ ներս, երկրորդ հարկ բերող առաջին աստիճանի վրա հազար, ասես՝ ինձ զգուշացնելու, որ վերև է գալիս: Այս ընթացքում ես պիտի հասցնեի պատանեկան իմ նոթերով ու բանաստեղծություններով օրագիրս դնել սեղանիս ամենաերևացող տեղում, վրան՝ մեկ-երկու գիրք՝ իբր տետրս խնամքով թաքցրել եմ, ու կատվի պես, թաթերիս վրա նրա կողքով իջնեի ցած, իբր վերևում թողածն ինձ հետ ոչ մի կապ չուներ: Մինչև արևն ընկներ, նա կկարդար օրագիրս ու ընթրիքին, երբ մեր ընտանիքը կհավաքվեր սեղանի շուրջ, ես նորից հորս ուղիղ նայելուց քաշվելով, պիտի հասկանայի՝ լա՞վ բան էի գրել, թե՝ չէ, ու պիտի ձևացնեի՝ իբր այն ամենն ինձ հետ ոչ մի կապ չուներ…
Բայց այս անգամ նա ուշանում էր: Արևն արդեն Քաղոնի ետևն էր անցել: Շուտով մայրս նախ դուրս տանող, ապա վերև բերող դռներով կանչեց ընթրիքի: Անուշադրության մատնվածի պես, դժգոհ թփթփացնելով իջա ցած: Սեղանի մոտ հորս չէի նայում, բայց զգում էի, որ մտահոգ էր: Մորս ականջին փսփսացի՝ ի՞նչ է եղել: Չպատասխանեց: Երեկոյան ես ներքին անհանգստությամբ գաղտնագողի մոտեցա հորս աշխատասենյակի դռանը: Մութ էր ներսում: Այդպես հազվադեպ էր լինում: Մութի մեջ ծխախոտի կրակն էր մանրիկ առկայծում: Ես պարզորոշ զգում էի հորս ճակատի կնճիռները, մեծ աչքերը ու նրանց մեջ՝ մեծ տխրությունը: Օրագիրս սեղանի գծի հետ մնում էր, ինչպես դրել էի…
Գիշերները սովորաբար մեր տունը լցվում էր գրամեքենայի չխկչխկոցով, ինչին հայրս «սիմֆոնիա» անունն էր տալիս: Այդ օրը մեր տուն մտած լռությունից վախեցած՝ ես արթնացա: Նորից մոտեցա հորս աշխատասենյակի դռանը: Լուսամփոփն էր մարմանդ վառվում սեղանին, շուքի մեջ հայրս ու մայրս էին: Կամաց էին խոսում, ու ես ականջս մոտեցրի դռանը: Կցկտուր բառեր էին ինձ հասնում, որոնք հասկանալու ճիգով,անզգուշորեն դիպա դռանը: Փախչելն այլևս իմաստ չուներ, ու ես հանցանքի մեջ բռնվածի պես պատրաստակամորեն սպասում էի ինձ համար ահեղ մի դատաստանի: Պարզորոշ տեսնում էի հորս աչքերը, թեև ինձ նայող զարմացած մորս էի նայում աղեկեզ: Կես րոպե տևած կեղեքիչ լռությունից հետո մայրս ինձ իր մոտ կանչեց: Ես ներման արժանացածի ու առաքինացած պես կուչ եկա մորս թևի տակ՝ ըմբոշխնելով նրա հոտը՝ խառնված հորս սենյակի գրքերի, ծխախոտի ու իր հարազատ ներկայության հոտին: Այդ հոտը մինչև հիմա էլ, 20 տարի անց մնում է հորս սենյակում, ու ամեն անգամ սենյակի դուռը բացելով, ես խորը, շատ խորը ներս եմ քաշում սենյակի օդը՝ հորիցս կարոտս առնելու ու նրան չասված կարևոր մի բան փոխանցելու համար ասես…
-«Իմ բարեկամ Վիկտոր Հովսեփյան,-կարդում էր հայրս,-վաղուց հետևում եմ քո լռության ընթացքին: Էլի կսպասեի, եթե չտեսնեի հետևյալ երազը. հիվանդ պառկած էի անկողնում: Սենյակս կիսամութ էր: Հանկարծ դուռը կրնկի վրա շրխկալով բացվեց, ու դու ներս նետվեցիր: Այո, ոչ թե ներս մտար, այլ ինչ-որ ուժով նետվեցիր ու կանգնեցիր դռան մոտ. օրորվեցիր, վեր ու վար ճոճվեցիր, միաժամանակ գոռգոռացիր, բարձր ու ցածր խոսեցիր, հայհոյեցիր և խնդացիր ու լացեցիր: Կրկնեցիր էլի ու էլի: Եվ հանկարծ, ինչպես ներս էիր ընկել, այդպես էլ մեկեն անհայտացար: Հայհոյելիս, գոռգոռալիս, լալիս ու խնդալիս թե ինչ ասացիր, ոչինչ չեմ հիշում, հիշողությանս մեջ ոչինչ չմնաց:
Այս ամենը ի՞նչ է նշանակում, ցնդո՞ւմ եմ, թե՞ սնահավատ եմ դառնում…»
— Ո՞վ է գրել,-փսփսացի մորս ականջին:
— Սո՛ւս: Մարտին Քարամյանի նամակն է:
— Ես չե՛մ գնա նրա մոտ,-միանգամից ասացի ես ու ոտքի կանգնեցի,-չե՛մ գնա,-նայում էի մորս, բայց պահանջ-աղերսանքս հորս էր ուղղված: 3-4 տարեկանից հիշում էի Մարտին Քարամյանին: Նա գալիս էր մեր տուն, և հայրս ու մայրս նրան ընդունում էին հարազատի պես: Հայրս նրան շատ էր սիրում: 1965 թվականից սկիզբ առած նրանց բարեկամությունը սիրո, վստահության կատարյալ մի դրսևորում էր, որ շարունակվում է մինչև հիմա, տարեթվերի փակագծերից դուրս…
5-6 տարեկան էի, երբ ինձ մեծ քույրս ու եղբայրս ասացին, որ Մարտին Քարամյանը ինձ ուզում է որդեգրել5 տանել իր մոտ՝ Երևան: Նրանք լսել էին մեծերի խոսակցությունը: Հայրս ու մայրս լավ բարեկամին չնեղացնելով հանդերձ, ինձ չուղարկեցին Երևան, բայցայդ ժամանակվանից իմ մեջ հասունանում էր վախը «Մարտին Քարամյան» անվան դեմ: Նրա գալու հետ ես մորս փեշը չէի թողնում: Ես իմ հորն ու մորն էի սիրում, մեր տունը, մեր Քաղոն սարը, մեր ժամի հովանին և չէի ուզում դառնալ ինձ անծանոթ Երևանում ապրող Մարտին Քարամյանի որդեգիրը… Այդ պահին ինձ թվաց իմ լինել-չլինելն է վճռվում, ու ինձ անծանոթ համարձակությամբ, ըմբոստ ու վճռական հայտարարեցի.
— Չե՛մ գնա:
Հայրս լուռ մնաց: Մայրս սաստեց՝ գնա՛, քնի՛ր: Ես ավելի բարձր կրկնեցի՝ չե՛մ գնա, ու հեկեկոցն ինձ խեղդեց:
…1992-ի աշունն էր: Քաղոնի լանջը դեղնել էր արդեն: Հայրս, մայրս, ինձ հետներն առած, գնում էինք Երևան: Գնում էինք Մարտին Քարամյանի տուն: Նախորդ օրը երեկոյան հայրս մեկ ամիս ուշ տեղ հասած մի նոր նամակ կարդաց.
— «Հարազատ իմ Վիկտոր: Նամակդ ստացա մոտ մի շաբաթ առաջ: Իսկույն կարդացի ու դրեցի սեղանին: Այլևս չկարողացա ձեռքս առնել ու կրկին կարդալ: Չկարողացա, որպեսզի նորից չապրեմ այն, ինչ ապրեցի առաջին ընթերցումից հետո. խառն ու իրարամերժ հուզումներ, թոշնած, թառամած աչքերի անարգել արցունքակալում… Հեշտ չէ զսպել ութսունամյա տառապյալ ծերունու արտասուքը: Հավատա, հեշտ չէ, մանավանդ ու նամակիդ մեջ ակնարկ անգամ չկա վշտիս, այն մեծ ցավիս մասին, որը մի տարի շարունակ վառում է սիրտս, կրծում հոգիս: Այլևս չկա այն տիկին Հասմիկը, որը ամեն անգամ անկեղծ ուրախանում էր, երբ դու լինում էիր մեր տանը, և քեզ ընդունում ու սիրում էր, ինչպես մայրը հարազատ որդուն: Այո, այլևս նա չկա, և ես այս անիմաստ, անմիտ աշխարհում ման եմ գալիս զույգը կորցրած կռունկի պես…»:
Նամակը կարդաց հայրս, ու մայրս հորս լավ հասկանալով, իր բարեկամներից մեկին խնդրեց մեզ Երևան տանել: Մեքենան դժվարությամբ էր հասել գյուղ, ճանապարհները քանդված էին, ու վարորդը մի քանի անգամ կրկնեց՝ ձեր խաթեր եկա…
Դռան զանգի կոճակին հայրս սեղմել, ու սպասում էինք: Հորս աչքերում մանկացման հասցնող մի շող էր առկայծում: Երկու-երեք րոպե անց դուռը բացվեց, և ես տեսա գունատ, հազիվ ժպտացող մի ծերունու: Մարտին Քարամյանն էր: Դռան մեջ ողջագուրվեց հորս հետ, ներսում՝ մորս, հետո իմ ճակատն համբուրեց, ու նրա դողդոջ շրթունքների հպումից կոկորդումս ինչ-որ բան սրտաճմլիկ սեղմվեց: Սենյակում հորս սենյակի պես թերթեր ու գրքեր էին, տեղ-տեղ՝ մինչև առաստաղ հասնող: Անկյունում մի ծանր դաշնամուր կար, դաշնամուրի վրա՝ սև շրջանակով մի կնոջ նկար, նկարի դիմաց՝ զույգ մոմակալ՝ կիսատ վառված մոմերով: Ես սենյակն էի զննում, իսկ ունկերիս մեջ Մարտին Քարամյանի արցունքախեղդ ձայնն էր. «իր Հասմիկի» կորուստն էր ողբում: Իմ մեջ ասես փլվել էր հսկայական վախը, որ տարիներ շարունակ իր ստվերում էր պահում ինձ…
Վերջին անգամ Մարտին Քարամյանին մենք այցելեցինք 1993-ի ամռանը: Այդ տարիներին մեր տանը հաճախ էր լինում բանաստեղծ Օքրո Օքրոյանը: Նա չմերժեց հորս խնդրանքը՝ մեզ իր մեքենայով տանել Երևան: Մարտին Քարամյանը պանսիոնատում էր: Այս հանդիպումից իմ հիշողության մեջ են մնացել պանսիոնատի խնամված այգին, սպիտակ պատերը, սպիտակ խալաթավոր, անհաղորդ ինչ-որ մարդիկ, Մարտին Քարամյանը՝ սպիտակ պիժամոյով: Նրա դեմքին ինչ-որ հաշտություն, խաղաղություն կար: Տունդարձի ճանապարհին Օքրո Օքրոյանի հետ զրույցից ես զգացի հորս՝ Մարտին Քարամյանին այլևս չտեսնելու տագնապը:
Այդպես էլ եղավ:
Գիսանե Հովսեփյան
Վերջին մեկնաբանություններ