ՆՈՒՌԸ
Ծնողներս ինձ երբեք էլ չեն սիրել։ Նրանք սիրում էին ինձանից մեծ եղբորս, ով վաղ էր ծնվել, տկարամարմին, ու ինձանից փոքր քրոջս, ով ի ծնե հիվանդություն ուներ՝ ձախ ականջի հարակից հատվածում միշտ թարախակույտ էր հավաքվում՝ անգամ վիրահատությունից հետո։ Ու եթե մեր տանը մի լավ բան էր լինում ուտելու կամ խաղալու, ապա դա բնականաբար միշտ բաժին էր հասնում վատառողջ երեխաներին։ Եթե քույրս կամ եղբայրս հերթական անգամ հիվանդանոցում էին հայտնվում, մայրս ինձ միշտ թողնում էր բարեկամների տանը, որտեղ ես ավելի շատ ուշադրություն ու սեր էի ստանում, քան մեր տանը։ Իսկ եթե ծնողներս որևէ ուրախ առիթի էին հրավիրվում, իրենց հետ միշտ եղբորս էին տանում, այնուհետ երբ նա արդեն մեծ տղա էր, փոքր քրոջս էին տանում տարբեր միջոցառումների։ Իմ հերթն երբեք չհասավ որևէ ուրախության ծնողներիս հետ սեղան նստելու…
Ես միշտ անտեսված էի, չնայած նրան, որ ընտանիքում միայն ես էի գերազանց սովորում, անգամ դա չէր արթնացնում ծնողներիս բարյացակամ վերաբերմունքը իմ հանդեպ։ Մայրս ինձ նմանեցնում էր հորական տատիկիս ու հորաքրոջս, որոնց ողջ կյանքում չսիրեց, ու երևի ես էլ նրանց էի հիշեցնում, դրա համար էլ ինձ էլ չկարողացավ սիրել երբեք։ Ու այդ ճնշված, անհաճո միջավայրում մեծանալով՝ ես երազում էի օր առաջ հեռանալ տնից։ Ճակատագրի բերումով, տասնյոթս չբոլորած, ես բարձրագույն կրթություն ստանալու նպատակով տեղափոխվեցի այլ բնակավայր: Ու չնայած հորս դժգոհությանը, թե ինքն իմ ուսման համար չի կարող վճարել, ես իմ տեսողության մինուսների ավելացմամբ պարապեցի ու անվճար ընդունվեցի բուհ, որպեսզի հայրս կարողանար իր վաստակածով վճարեր իր սիրելի երեխաների ուսման՝ ինչպես տարեկան վճարը, այնպես էլ յուրաքանչյուր կիսամյակի քննությունների ու ստուգարքների գումարները։
Եվ աստիճանաբար մեր՝ առանց այդ էլ ոչ շատ ջերմ կապը ընտանիքիս հետ, հազվադեպ դարձավ։ Տարիներ անց արդեն ես գրեթե չէի շփվում նրանց հետ, ծնողներս էլ միայն ծննդյանս օրն էին ինձ այցելում, մյուս երեխաներին ամեն ամիս հատկացվող գումարի մի չնչին մասը ամեն տարի այդ օրը դնում էին իմ գրասեղանին ու հաճախ, առանց ինձ տեսնելու էլ, մեկնում։ Դա լինում էր և՛ իմ ծննդյան շնորհավորանքը, և՛ բնության հազվագյուտ շռայլությունն իմ հանդեպ՝ ծնողական հոգածության ամենամյա դրսևորումը։ Մայրս իրենց անտարբերությունը, իմ սոցիալ-տնտեսական դրությամբ և առհասարակ իմ կյանքով չհետաքրքրվելը պայմանավորում էր իմ՝ իրենց հետ չշփվելով, չգնալ գալով…
Եվ հերթական Ամանորին ընդառաջ, երբ ողջ աշխարհը սրտատրոփ սպասում է Սուրբ Ծննդյան հրաշքներին, մայրս զանգահարեց ինձ և հանդիմանանքով ասաց, թե քույրս ամուսնացել գնացել է, եղբայրս իր ընտանիքի հետ է Նոր տարին նշում, մնացել են լրիվ մենակ, գոնե ես գնամ իրենց հետ տոնելու։ Անկասկած վիրավորական էր, որ մենակ մնալուց հետո միայն ծնողներս ինձ հիշեցին, բայց ես, արդեն ճերմակած հորս՝ Ամանորը մենակ նշելը պատկերացնելով, խղճի խայթ զգացի ու վերկացա, իմ ունեցած ոչ մեծ խնայողությամբ տոնական մի քանի նվերներ եւ քաղցրավենիք գնեցի ու գնացի ծնողներիս հետ Նոր տարին նշելու: Հասնելով տեղ՝ մայրս օտարի նման այտս համբուրեց, հայրս միայն հասկանալի հայացքով ինձ ողջունեց ու պատրաստվեցինք նշելու մեր Նոր տարին։ Երբ կես գիշերը մոտեցավ, հայրս դռանն էր նայում՝սպասելով, որ իր ողջ կյանքի վաստակը որդու վրա ներդնելով՝ գոնե նրա այցելությանը կարժանանա, բայց եղբայրս այդպես էլ հոր դուռը չբացեց։ Մայրս էլ ողջ կյանքում իր խնայողությունները քրոջս գրպանները խցկելով՝ ակնկալում էր, որ դուստրը իր դուռը կբացի այդ տոնական օրով։ Բայց քույրս էլ չեկավ։ Միայն ես էի՝ չսպասված ու անկոչ սեղանակիցն իմ ծնողների տոնական սեղանի։ Եվ, ի վերջո, մայրս անկեղծացավ, թե նրանք երկուսն էլ եկել են նախօրեին ու իրենց հասանելիք տոնական ուտելիքը տարել, որ իրենց նորաստեղծ օջախներում Ամանորը նշեն, էլ դժվար թե այցելեն…
Երկու օր անց, երբ պատրաստվում էի վերադառնալ, մայրս իրեն բնորոշ «սրտացավ» հայացքով ինձ ասաց, որ ինձ հետ էլ ամանորյա ուտելիքից կդնի, հո ես օտար չեմ… Ու երբ հայրս բազմոցին թիկնած էր, իսկ մայրս, ի տես հորս, ինձ համար նախատեսված ճամպրուկի մեջ հատ-հատ դնում էր տոնական սեղանի մրգերը, հանկարծ հիշեց, որ մառանում լավ նուռ ունի, որ անգամ սեղանին չի դրել, կդնի ինձ հետ։ Ու երբ մայրս մի մեծ նուռ ձեռքին մտավ սենյակ, ես միջանցքում ճտքավոր կոշիկներիս քուղերն էի ամրացնում ու ականջիս հասան հորս հանդիմանական բառերը.
-Էդ նռից Նարեին տվե՞լ ես, որ դնում ես հետը:
Մայրս իրեն բնորոշ սոփեստությամբ հորս մոտենալով՝ կիսաձայն ասաց.
-Իհարկե տվել եմ, էն ամենալավերն եմ տվել Նարեիս…
Ես վերցրեցի իմ ճամփորդական ուսապարկն ու, արցունքներս կոկորդումս խեղդելով, անդարձ հեռացա իմ տխուր մանկության բակից։ Մայրս իմ հետևից արագ-արագ բերեց իր պատրաստած ճամպրուկն ու տեղավորեց տաքսու խցիկում։ Նա այդպես էլ չիմացավ, որ ես լսել էի հորս ասածն ու կրկին մեղադրեց ինձ առանց հրաժեշտ տալու հեռանալուս համար։
Ամիսներ շարունակ գրասեղանիս անկյունում դրված էր իմ անսեր մանկությունը, ծանր պատանեկությունը, կիսաքաղցած երիտասարդությունը, ունայն ներկան, ծնողական սիրո, ջերմության, հոգատարության բացակայությունը մարմնավորող նուռը…
Տարիներ անց, երբ ես Արցախի հնագույն բնակավայրերից մեկում էի, սպայական համազգեստով մի գնդապետ ինձ Ղարաբաղի նուռը հյուրասիրեց։ Նա արցախցուն բնորոշ հյուրընկալությամբ խնամքով մաքրում էր նուռը ու հատիկները լցնում ափիս մեջ։ Ես նայում էի այդ հաղթանդամ տղամարդուն, որն ինձ հորս էր հիշեցնում, ու արցունքների միջից ժպտալով՝ անհագ ուտում էի բոսորագույն հատիկները։ Չգիտեմ նուռն էր այդքան համեղ, թե առանձնակի խնամքով մաքրած հատիկները, որոնք ես անծանոթից էի ստանում։ Նա այնքան նման էր հորս….
ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ՀՈՏԸ
Ես տասը տարեկան էի, երբ սովորական մի առավոտ վեր կացանք և նախաճաշի սեղանի շուրջ նստած՝ լսեցինք խուլ մի պայթյուն, որին հաջորդեց երկրորդը, երրորդը… Հայրս՝ փորձառու հրամանատարի լսողությունը լարելով, մեզ հորդորեց արագ հավաքվել ու պատսպարվել ապաստարաններում՝ այսինքն խոնավությամբ բուրող նկուղներում, որոնց հոտը պատերազմ տեսած ամեն մի երեխայի մտքում ողջ կյանքում արթնացնում է ամենատխուր հիշողությունները…
Պատերազմից քսան տարի անց, երբ խոնավության հոտ ես առնում, ակամա հիշողությանդ մեջ արթնանում են այդ տարիների ահասարսուռ պատկերները, երբ կարծես թմբիրի մեջ մանկական աշխարհընկալումդ չի ըմբռնում, որ կարող է այդ ամենն իրականություն լինել… Շարունակվող անավարտ երազ է թվում, երբ մարդկանց հոսքը կտրում անցնում է սարեր ձորեր՝ բոլորի հայացքներում իրենց մանուկներին փրկելու ցանկությունը դրոշմված: Ու հանկարծ գլխավերևումդ ուղղաթիռի մահասփյուռ թևերն են շարժվում… ու դու հասկանում ես, որ այլևս ոչ մի վայր չկա քո և փոքրիկ եղբորդ փրկության համար: Ձյան սառնությունը պատում է մեր մարմինները ու ամուր փակած աչքերով մենք սպասում ենք մեր մահվանը… Մահն այդ պահին ձյան ճերմակգույնն ուներ ու ուղղաթիռիթևերի ձայնը: Ու երբ ուշքի ենք գալիս, մեր գլխավերևում բաց երկինքն էր ու վարձկան օդաչուների՝մեզ խնայած կյանքը…
Իսկ մեր հայրիկը, մեր մանկական պատկերացմամբ, հեղինակն էր հեռվից լսվող խուլ կրակահերթի… Հայրս իմ հերոսն էր, որը կռվում էր հեռու մի դաշտում, որը կռվի դաշտ էին կոչում, որտեղ թուրքերը փորձում էին մեր հողերը գրավել… Եվ երբ երջանիկ պատահականությամբ, հայրիկիս տեսնում էինք այն ժամանակվա սև սպիտակ էկրանին, պատերազմական գոտում, երբեմն կատարված նկարահանումների հատուկենտ ռեպորտաժներում, հպարտության այնպիսի զգացում էր պատում մեզ, որն անշուշտ ուղեկցվում էր մեր՝ միմյանցից թաքցրած արցունքներով… Ամեն պահ հայրիկին այլևս չտեսնելու վախը մեր ենթագիտակցության մեջ թափառում էր հատկապես երկար թվացող անքուն գիշերներին…
Պատերազմից շատ տարիներ անց, երբ գործընկերուհուս հետ պատահաբար մտանք մի նկուղ, որտեղ տպագրական աշխատանքներ էին իրականացվում, խոնավության հոտն առնելով՝ ակամա երկուսս էլ նույն նախադասությունն ասացինք՝ այս հոտն այն տարիներն է հիշեցնում, երբ պատին ամրացված ռադիոընդունիչը ազդարարում էր օդային հերթական տագնապի մասին, ու մենք՝ ահ ու սարսափի մեջ, մեր մայրերի ձեռքից ամուր բռնած, վազում էինք դեպի մեր ապաստարանը՝ խոնավ, առանց պատուհանների նկուղ …
Պատերազմի հոտն ինձ համար ողջ կյանքում մնաց ոչ թե վառոդի հոտը, այլ այդ նկուղի խոնավության հոտը…
Վերջին մեկնաբանություններ