Ժան Բրըն | ԱՐԴԻ ԱՌԱՍՊԵԼՆԵՐ ԵՎ ԱՐԱՐՉԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆ

Ֆրանսերենից թարգմանեց Գառնիկ Մելքոնյանը

Այն ժա­մա­նա­կից ի վեր, երբ մար­դը կա­րո­ղա­ցավ նվա­ճել տա­րա­ծու­թյու­նը իր մե­քե­նա­նե­րի շնոր­հիվ, դի­տար­կել կյան­քի ու վե­րար­տադ­րու­թյան երևույթ­նե­րը շնոր­հիվ ան­սահ­մա­նո­րեն փոք­րի հե­տա­զոտ­ման, բա­ցատ­րել պատ­մա­կան ժա­մա­նա­կի զար­գա­ցումն ու փոր­ձել իր ձեռ­քը վերց­նել դրա տնօ­րի­նու­թյու­նը շնոր­հիվ քա­ղա­քատն­տե­սու­թյան ու ըն­կե­րա­բա­նո­թյան զար­գաց­ման, մար­դը հա­ճույ­քով պն­դում է, որ Աստ­ված դար­ձել է մի անօ­գուտ կան­խա­վար­կած, որի կա­րիքը “հա­սուն մարդն”, իբր, այլևս չու­նի: Ինչ արար­չա­գոր­ծու­թյան գա­ղա­փա­րին է վե­րա­բե­րում, դրա մեջ նա տես­նում է ոչ մի­այն հրե­ա-քրիստոնե­ա­կան մի առաս­պել, որը կա­րե­լի է հո­գե­վեր­լու­ծու­թյան են­թար­կել, այլև ճն­շիչ մի գա­ղա­փար, որը մար­դուն ստի­պում է կար­ծել, թե ամեն ինչ ար­դեն ար­ված է, որ արևի տակ այլևս ոչ մի նոր բան չկա, բա­ներ, որ ամեն օր հեր­քում է հետզ­հե­տե թափ առ­նող գի­տա­կան առա­ջըն­թա­ցը:
Այս­պի­սով ու­րեմն, արար­չա­գոր­ծու­թյան, մեղ­սա­գոր­ծու­թյան ու փր­կու­թյան հաս­կա­ցու­թյուն­նե­րը փո­խա­րին­վում են մար­դու կող­մից անընդ­հատ արա­րե­լու գա­ղա­փա­րով, մարդ, ով պահ­պա­նե­լով աշ­խար­հը՝ ան­դա­դար այն վե­րա­փո­խե­ու հա­մար, շա­րու­նա­կա­բար վերս­տեղ­ծում է ինքն իրեն: Այդ­պի­սով, ­Ծննդո­ցի Աստ­ծուն կոչ է ար­վում իր տե­ղը զի­ջել Մար­դուն, որն ինք­նա­ա­րա­րիչ էակ է և շա­րու­նա­կա­կան արար­ման հե­ղի­նակ:
Բո­լոր այդ տե­սա­կետ­նե­րը հա­ճախ են ար­ծարծ­վում քրիս­տոն­յա­նե­րի կող­մից, որոնք հիշ­եց­նում են, որ մար­դը արար­վել է Աստ­ծո պատ­կե­րով կամ, ըստ սուրբ Պո­ղո­սի՝ մենք Աստ­ծու “գոր­ծա­կից ենք” (Ա Կորնթ.3:9): Այ­նու­հետև, հիմն­վե­լով “Vox populi, vox Dei” մտ­քի վրա՝ կա­տա­րում են Աստ­ծո մար­դա­բա­նա­կա­նա­ցում և Քրիս­տո­սի ըն­կե­րայ­նա­ցում՝ նրան վե­րա­ծե­լով մարդ­կանց միջև կա­պի: Շա­րու­նա­կա­կան արար­չա­գոր­ծու­թյան այդ տե­սու­թյու­նը չարի, փր­կու­թյան ու մեղ­քի գա­ղա­փար­նե­րը դնում է չա­կերտ­նե­րի մեջ, պն­դե­լով, որ փր­կու­թյու­նը կա­տար­վում է շնոր­հով և ոչ թե գոր­ծե­րով, ինչը հաս­տա­տում է Քրիս­տո­սի հայ­տա­րա­րու­թյու­նը. “Իմ Թա­գա­վո­րու­թյունն այս աշ­խար­հից չէ”:
Այս­պես զար­գա­նում են ար­դի­ա­կան բազ­մա­թիվ առաս­պել­նե­րը, որոնք հա­վակ­նում են ապա­ա­ռաս­պե­լա­կա­նաց­նել արար­չա­գոր­ծու­թյու­նը, բայց, որոնք, ինչ­պես կտես­նենք, չըն­դունե­լով cosmos-ը քա­ո­սից ծն­ված լի­նե­լու գա­ղա­փա­րը, այդ cosmos-ը սա­կայն, նե­տում են քա­ո­սի մեջ՝ ասե­լով, թե այն ծնունդ է առել պա­տա­հա­կա­նու­թյու­նից, որ­պես­զի հե­տո, նրան դարձ­յալ այդ պա­տա­հա­կա­նու­թյա­նը վե­րա­դարձ­նեն:
Ծնն­դո­ցի պատ­մու­թյու­նը տեխ­նի­կա­կան հնարք­նե­րի բա­ցատ­րու­թյուն չէ, որոն­ցով բնու­թյուն պատ­րաս­տելը հնա­րա­վոր եղավ. դա մի պատ­մու­թյուն է, որը մեզ լսել է տա­լիս, քան­զի դա Խոսքն է, որ էր ի սկզ­բա­նե, որը խո­սում է և որը, խո­սե­լով՝ արա­րում է. “Թո՛ղ լույս լի­նի, ու լույ­սը եղավ”: Իրե­րը վե­րա­փո­խե­լու հա­մար դրանց վրա աշ­խա­տե­լով` մար­դը պետք է օգ­տա­գոր­ծի ոչ մի­այն շի­նա­րա­րա­կան նյու­թեր, այլև գոր­ծիք­ներ, նա ըն­դու­նակ չէ Կե­ցու­թյու­նը ծնունդ տալ ոչն­չից, լոկ իր Խոս­քով: Ու նա ցա­վագ­նո­րեն զգում է դրա հետևանք­նե­րը, քան­զի որ­քան էլ լի­նել ու սի­րել բա­յե­րը խո­նար­հի հրա­մա­յա­կա­նով, նա իրե­րին կամ ան­ձանց չի տա­լու հրա­ման, որը դրանք կյան­քի կո­չեր կամ սեր սեր­մա­ներ սր­տե­րի մեջ:
Բայց լսել բա­յը արա­գո­րեն ըն­դուն­վեց որ­պես հաս­կա­նալ բա­յի հո­մա­նիշ. դրանից հե­տո այլևս չու­զե­ցին ական­ջա­լուր լի­նել Իմաս­տին, Իմաս­տի, որը խո­սում է մեզ հետ ու խո­սում մեր մա­սին. ու­զել են հաս­կա­նալ, այ­սինքն՝ ինչ­պես ցույց է տա­լիս ստուգաբա­նու­թյու­նը, ըմբռ­նել: Ըմբռ­նել մտ­քի ու գոր­ծո­ղու­թյան մի­ջո­ցով. ու­զել են ամեն ինչ իրենց ձեռ­քը վերց­նել ու այլևս չեն ու­զել լսել որևէ բան:
Այդ պա­հից ի վեր, աստ­ղա­գի­տու­թյու­նը, երկ­րա­բա­նու­թյու­նը, ֆի­զի­կան, քի­մի­ան և այլն, մո­բի­լի­զաց­վե­ցին աշ­խար­հի կա­ռուց­վածք­նե­րը մեզ հաս­կա­նալ տա­լու և ըմբռ­նե­լու հա­մար: Այդ­պես ծն­վե­ցին բազ­մա­թիվ տի­ե­զե­րա­բա­նու­թյուն­նե­րը, որոնց կպց­րին գիտական ծան­րակ­շիռ ածա­կա­նը: Արդ, եթե իս­կա­պես ու­զում են քն­նա­դա­տա­կան միտք ցու­ցա­բե­րել և ոչ թե դրա­պաշ­տա­կան կու­րու­թյուն, կարևոր է կա­տա­րել բազ­մա­թիվ հա­վաս­տում­ներ:
Նախ և առաջ, այդ գի­տաճ­յու­ղե­րը, որ հիշ­ա­տա­կե­ցինք, բնավ չեն բա­վա­րար­վում դի­տար­կում­ներ ու բա­նա­կա­նո­րեն ան­հեր­քե­լի փոր­ձար­կում­ներ կա­տա­րե­լով. դրանք օգ­տա­գոր­ծում են իս­կա­պես ճշգ­րիտ ու վե­րահս­կե­լի փաս­տեր, որ­պես շա­րու­նա­կա­կան հե­տա­զո­տու­թյուն­նե­րի հիմ­քեր: Այդ­պի­սով, ի վեր­ջո, ան­դա­դար հիմն­վում են փոր­ձա­րա­րու­թյան վրա, որ­պես­զի ավե­լի լավ կա­րո­ղա­նան ան­տե­սել այն՝ կար­ծե­լով, թե անց­նում են այն­կողմ­նա­յի­նի ոլոր­տը: Կարճ ասած, այլևս չեն բա­ցատ­րում, այլ պատ­մում են, այլևս չեն տրա­մա­բա­նում, այլ հաս­տա­տում են:
Դա այն­քան ճշ­մա­րիտ է, որ ամեն մի գիտ­նա­կան ու­նի իր փոք­րիկ, յու­րա­հա­տուկ տի­ե­զե­րա­բա­նու­թյու­նը, ամեն մեկն ու­նի իր պատ­մու­թյու­նը, որի մեջ նա իր տի­ե­զե­րա­բա­նու­թյու­նը չի ներ­կա­յաց­նում որ­պես զուտ են­թադ­րա­կան մի բան, այլ` որ­պես գի­տա­կան մի կան­խա­վար­կած, որի առաջ պետք է խո­նարհ­վել: Այն­պես որ, գի­տու­թյունն ի վեր­ջո դար­ձավ առաս­պել­ներ սար­քող հս­կա մե­քե­նա: Բայց բո­լոր այդ հե­քի­աթ­նե­րը, որոն­ցից կա­րե­լի է կազ­մել մի հա­տըն­տիր, օգ­տա­գոր­ծում են մի եզ­րա­բա­նու­թյուն, որն ան­տեղ­յակ մար­դու վրա տպա­վո­րու­թյուն է գոր­ծում, եզ­րա­բա­նու­թյուն, որից ան­գի­տակ­ցա­բար պա­հան­ջում են ոչ թե բա­ցատ­րել փաս­տե­րը, այլ` դրանք փո­խա­րի­նել: Այս­տեղ խոս­քը բա­նա­կա­նու­թյու­նը վա­խեց­նե­լու և ձեռ­նա­ծե­լու մի մտա­վոր հնար­քի մա­սին է: Կան­տը ար­դեն մեր­կաց­րել էր այն փոր­ձե­րը, որոնք ներ­կա­յա­նում էին որ­պես գի­տա­կան մտա­հա­յում­ներ բնու­թյան ծագ­ման մա­սին, և նա խնամ­քով տար­բե­րա­կում էր ֆի­զի­ոգ­րա­ֆի­ան կամ բնու­թյան բա­նա­կան նկա­րագ­րու­թյու­նը, ֆի­զիա­գո­նի­ա­յից, որն ան­վե­րահս­կե­լի պատ­մու­թյուն­նե­րի ամ­բող­ջու­թյունն է աշ­խար­հի սկիզբ­նե­րի մա­սին:
Բայց գի­տա­կան հա­վակ­նու­թյուն ու­նե­ցող բո­լոր այդ առաս­պել­նե­րի հե­ղի­նակ­նե­րը, վաղ թե ուշ, այս աշ­խար­հը կազ­մա­կեր­պե­լու հա­մար մի առաջ­նոր­դող սկզ­բուն­քի կա­րիք են ու­նե­նում. արդ, քա­նի որ նրանք չեն ու­զում բա­ցա­հայ­տո­րեն դի­մել դրան, ոգե­կո­չում են մի նոր Աստ­ծու՝Պա­տա­հա­կա­նու­թյու­նը: Մեզ­նից պա­հան­ջում են “հաս­կա­նալ”, որ մի­լի­ար­դա­վոր ատոմ­նե­րը այն բա­նի, ին­չը պի­տի ծնունդ տար տի­ե­զեր­քին, իրենց առաջ ու­նե­ին մի­լի­ար­դա­վոր դա­րեր՝ մի­լի­ար­դա­վոր մի­ա­ցու­թյուն­ներ կազ­մե­լու հա­մար: Եվ, “վեր­ջա­պես”, այդ բո­լոր մի­ա­խառ­նում­նե­րից, որ լոկ պա­տա­հա­կա­նու­թյան արդ­յունք են, մի օր մեր աշ­խար­հը սկ­սեց հառ­նել ու զար­գա­ցում ապ­րել…
Այդ Պա­տա­հա­կա­նու­թյու­նը, ան­պայ­ման պետք է ասել դա, մի իս­կա­կան Deus ex machina է, Աստ­ծո փոխն­յու­թը (erzatz): Բա­ցի այդ, մո­ռա­նում են, որ նման Պա­տա­հակա­նու­թյու­նը պար­տադ­րա­բար աշ­խա­տում է տվ­յա­լի վրա, տվ­յալ, որը տր­ված է ին­չի՞ կող­մից: Արդ, հայտն­վում ենք մի խնդ­րի առջև, որն ավե­լին է, քան խն­դի­րը. կա­րե­լի՞ է արդ­յոք հաշ­վե­տվու­թյուն տալ տվ­յա­լի մա­սին այդ տվ­յա­լի մի­ջո­ցով: Մի՞թե չպի­տի ոգե­կո­չել նրան, ով տվել է այն:
Իհար­կե ան­պայ­ման պի­տի պա­տաս­խա­նեն, թե. “Ձեր այդ տվո­ղին դուք ան­վա­նում եք Աստ­ված, բայց որ­տե­ղի՞ց եք նրան դուրս բե­րում”: Բայց այդ դա­սա­կան առար­կու­թյանը կարևոր է տալ հետևյալ հար­ցը. Ի՞նչն է ավե­լի ազ­նիվ. խո­սել Աստ­ծու մա­սին՝ ըն­դու­նե­լով, որ գտն­վում ենք մի առեղծ­վա­ծի առջև ու խոս­տո­վա­նել, որ չենք կա­րող ամեն ինչ հաս­կա­նալ, ու պետք է գո­հա­նանք լսե­լո՞վ, թե՞ պն­դել, որ կա­րող ենք ամեն ինչ հաս­կա­նալ ու տր­վել մտա­յին աճ­պա­րա­րու­թյուն­նե­րի: Ո՞րն է ավե­լի ազ­նիվ, ավե­լի ող­ջա­միտ և, ի վեր­ջո, ավե­լի քն­նա­դա­տա­կան. ըն­դու­նել առեղծ­վա­ծը ու առեղծ­ված էլ կո­չե՞լ այն, թե՞ ամեն մե­կին հա­տուկ մի ծած­կո­ցով փա­կել՝ հա­վակ­նե­լով, թե այդ առեղծ­վա­ծը վե­րաց­րել են:
Աշ­խար­հի ինք­նա­սե­րու­մը չի կա­րող ել­նել ոչն­չից: Այդ առու­մով առանձ­նա­պես կարևոր է տես­նել, թե ինչ­պես Ժակ Դե­րի­դա­յի նման փի­լի­սո­փան կաշ­վից դուրս է գա­լիս՝ մեզ ասե­լով մի դա­տար­կու­թյան մա­սին, որն, ըստ նրա, սկիզբն է, մի հետ­քի մա­սին` առանց այդ հետ­քը թող­նո­ղի.Կե­ցու­թյու­նը, ինչ­պես և Ոչին­չը նա դուրս է մղում բա­ցա­սա­կան աստ­վա­ծա­բա­նու­թյուն­նե­րից` մեզ ասե­լու հա­մար, թե հետ­քը զուտ շա­րժում է, մի տարբերություն է, որը տար­բե­րու­թյուն է ստեղ­ծում, հետք, որը պետք է ջնջ­վի ներ­կայու­թյուն ու պա­րու­զի­ա չլի­նե­լու հա­մար, ուս­տի “հետ­քը սերմ­նա­յին հիմք չէ, այլ մա­հա­ցու սկիզբ է”: Ո­րեմն չկա կենտ­րոն, կենտ­րո­նը չու­նի բնա­կան տեղ, դա ոչ-­տեղ է, որի մեջ ան­սահ­մա­նո­րեն խա­ղարկ­վում է նշան­նե­րի փո­խա­րի­նու­մը: Իմաս­տը բխե­լու էր նշան­նե­րի խա­ղից, և չէր լի­նե­լու դրա հիմ­քը: Այս­տեղ գործ ու­նենք մի փի­լի­սո­փա­յի հետ, որը չի իմա­նում ին­չով փո­խա­րի­նի Յահ­վե­ին, և մեզ ասում է, որ իր գա­ղա­փար­նե­րը շատ դժ­վար մտա­ծե­լի են, որ­պես­զի չխոս­տո­վա­նի, որ դրանք ընդ­հան­րա­պես մտա­ծե­լի չեն:
Աշ­խար­հի ծագ­մա­նը վե­րա­բե­րող ար­դի­ա­կան առաս­պել­նե­րը նո­րից հայտն­վում են ու շա­րու­նակ­վում կյան­քի ծագ­մա­նը վե­րա­բե­րող առաս­պել­նե­րի մեջ: Մեզ կրկ­նում են, թե մի­լի­ար­դա­վոր տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում տե­ղի են ու­նե­ցել մի­լի­ար­դա­վոր քի­մի­ա­կան հա­կազ­դե­ցու­թյու­ններ ու մի­ա­ցու­թյուն­ներ, և օրե­րից մի օր, դրան­ցից մե­կից ծն­վել է կյան­քը: Հենց այդ­պես է մեզ ասում Ժակ Մո­նոն, ով նույն­պես ոգե­կո­չում է Պա­տա­հա­կա­նու­թյու­նը որ­պես Մեծ Մա­նի­տու­ի: Մո­նո­յի դեպ­քը առանձ­նա­պես հս­տակ է ու կարևոր. ահա մի կեն­սա­բան, որի գր­քե­րը մեծ հա­ջո­ղու­թյուն ու­նեն. այդ գր­քե­րը ստեղծ­վել են եր­կու բա­նե­րից: Դրանք պա­րու­նա­կում են նախ և առաջ բա­նի­մաց գիտ­նա­կա­նի գի­տա­կան դի­տար­կում­ներ, ով գի­տե, թե ին­չի մա­սին է խո­սում: Նման դի­տար­կում­նե­րը վեր են ըն­թեր­ցող­նե­րի ըմբռ­նե­լի­ու­թյան կա­րո­ղու­թյու­նից, քան­զի նրանք չեն տի­րա­պե­տում անհ­րա­ժեշտ գի­տա­կան պաշ­ա­րի, որ­պես­զի կա­րո­ղա­նան դրանք ըմբռ­նել: Բայց այդ գր­քե­րը պա­րու­նա­կում են նաև ան­հա­վա­տա­լի­ո­րեն խղ­ճուկ մի մե­տա­ֆի­զի­կա, այն­պի­սի մի ճա­պա­ղու­թյուն, որը կս­տի­պեր ամա­չել իրեն՝ M.Homais-ին: Ու այդ ան­սահ­ման աղ­քատ մե­տա­ֆի­զի­կան է, որը մի­աց­նում է գի­տա­կան մտա­հա­յե­ցո­ղու­թյուն­նե­րը, և մի­ա­ժա­մա­նակ` կազ­մում դրանց եզ­րա­կա­ցու­թյու­նը: Արդ, եթե նման աշ­խա­տու­թյուն­ները best seller-ներ են, ապա հենց այդ մե­տա­ֆի­զի­կա­յի պատ­ճա­ռով, որը հա­սա­նե­լի է ոչ քն­նա­դա­տա­կան մտ­քե­րին և ոչ թե իս­կա­պես գի­տա­կան դի­տար­կում­նե­րի առար­կա դառ­նում: Բայց այդ ճա­պա­ղու­թյուն­նե­րը սր­բաց­վում ու գե­ղեց­կաց­վում են ֆի­զի­կա-­մա­թե­մա­տի­կա­կան մի ապա­րա­տով, որից ան­տեղ­յակ մար­դը կար­ծում է, թե այն դրանց տա­լիս է ան­կաս­կածե­լի խո­րու­թյուն ու ապա­ցու­ցո­ղա­կան խս­տու­թյուն: Այդ պա­հից ի վեր, մի­ջին ըն­թերցո­ղը, հայտն­վե­լով ծեծ­ված ­ճշմար­տու­թյուն­նե­րի առջև, որոնք իրեն բո­լո­րո­վին չեն շփո­թեց­նում, կար­ծում է, թե դրանց մի­ջո­ցով իր հա­մար հա­սա­նե­լի են դառ­նում նաև այն ճշ­մար­տու­թյուն­նե­րը, որոնք երաշ­խա­վո­րում են դրանք: Ու իրեն թվում է, թե ին­քը ևս դար­ձել է գիտ­նա­կան:
Այս­տեղ գործ ու­նենք մտա­վոր ահա­բեկ­ման մի նոր եղա­նա­կի հետ, որը գի­տու­թյու­նը դարձ­նում է ոչ թե իմա­ցու­թյան գոր­ծիք, այլ` չի­մա­ցու­թյան ու մա­կե­րե­սայ­նու­թյան պրո­թեզ:
Կյան­քի ծագ­ման, որ­պես պա­տա­հա­կա­նու­թյան արդ­յուն­քի մա­սին մտա­հա­յե­ցում­նե­րը շա­րու­նակ­վում են՝ նպա­տակ ու­նե­նա­լով այն, որ մենք “ներ­կա գտն­վենք” կեն­դա­նի օր­գա­նիզմ­նե­րի, կեն­դա­նի­նե­րի ու վեր­ջա­պես մար­դու աս­տի­ճա­նա­կան ծնն­դին: Որ­տե­ղի՞ց է մար­դը ծն­վել. Կեն­դա­նուց. սա էլ՝ կյան­քից, կյանքն էլ՝ նյու­թից, — ասում են մեզ: Եվ այս ամ­բող­ջը պա­տա­հա­կա­նու­թյան արդ­յունք է: Ահա սա է նոր ու­ղեր­ձը:
Ու այս­տեղ է, որ պետք է խո­սենք հե­ղաշրջ­ման տե­սու­թյան մա­սին՝ են­թարկ­վե­լով խա­վա­րա­միտ հա­մար­վե­լու վտան­գին: Հե­ղաշրջ­ման տե­սու­թյու­նը (evolutionisme) ու­զում է հա­մար­վել գի­տա­կան տե­սու­թյուն. իրա­կա­նում այն մի­այն խրա­տա­կան պատ­մու­թյուն է: Նախ և առաջ, մո­ռա­նում են, որ շատ կեն­սա­բան­ներ մեր­ժում են այդ կան­խա­վար­կա­ծը՝ ընդգ­ծե­լով, որ հե­ղաշրջ­ման տե­սու­թյու­նը բա­վա­րար­վում է՝ պատ­մե­լով ու ընդ­հան­րա­ցում­ներ կա­տա­րե­լով. բա­ցի դրա­նից, պետք է ըն­դու­նել, որ այդ բնա­գա­վա­ռում ելա­կե­տա­յին վար­կա­ծի փոր­ձարկ­ման մի­ջո­ցով յու­րա­քանչ­յուր ճշգր­տում լա­բո­րա­տո­րի­ա­յում անհ­նար է: Հե­տո պետք է հիշ­եց­նել, որ հե­ղաշրջ­ման տե­սու­թյու­նը եղել է շատ փի­լի­սո­փա­յու­թյուն­նե­րի մար­տա­կան ձին. նյու­թա­պաշ­տություն, ոգե­պաշ­տու­թյուն, դրա­պաշ­տու­թյուն, խորհր­դա­պաշ­տու­թյուն: Վեր­ջա­պես չպետք է մո­ռա­նալ, որ այդ տե­սու­թյան ամեն մի կողմ­նա­կից ու­նի կեն­դա­նա­կան տե­սակ­նե­րի իր պատ­կե­րաց­րած ծա­գում­նա­բա­նա­կան ծա­ռը. ու այդ­պես հայտն­վում ենք ոչ թե ծա­ռի, այլ մի իս­կա­կան ան­տա­ռի առջև:
Ըստ էու­թյան, հե­ղաշրջ­ման տե­սու­թյու­նը տո­տե­միզ­մի կեղծ-­գի­տա­կան ձևն է մի­այն: Երբ ավստ­րա­լա­կան նա­խա­պատ­մա­կան մար­դիկ ասում են, թե իրենք ծա­գում են կեն­գու­րուից, ապա նա­խատ­րա­մա­բա­նա­կան մտ­քի այդ գե­ղե­ցիկ օրի­նա­կը ան­մի­ջա­պես հերք­վում է, ին­չը նախ­նա­դար­յան մար­դուն դարձ­նում է փոր­ձարկ­ման չեն­թարկ­վող էա­կի, ում պա­կա­սում է անհ­նա­րի­նի զգա­յու­թյու­նը և որի հա­մար ցան­կա­ցած բան կա­րող է լի­նել որևէ այլ բա­նի պատ­ճա­ռը: Բայց երբ այդ տե­սու­թյան կողմ­նա­կի­ցը մեզ ասում է. “Մենք ծա­գում ենք կա­պի­կից” (կամ ձկից), ամեն­քը պատ­րաստ են ըն­դու­նել, որ դա գի­տա­կան տե­սու­թյուն է: Ար­դի ժա­մա­նակ­նե­րի մար­դը չի կարմ­րում, երբ հա­վակ­նում է, թե ին­քը կա­պի­կից է առա­ջա­ցել, բայց իրեն կհա­մա­րեր պատ­վա­զրկ­ված, եթե հա­վա­տար, որ ստեղծ­վել է Աստ­ծու կող­մից:
Եթե այդ կեղծ-­գի­տա­կան տե­սու­թյու­նը նրան գրա­վում է, ապա ոչ այն պատ­ճա­ռով, որ իրեն հա­մո­զել են այն “ապա­ցույց­նե­րը”, որ այդ տե­սու­թյու­նը ներ­կա­յաց­նում է, այլ այն բա­նի հա­մար, որ ին­քը այն տպա­վո­րու­թյունն ու­նի, թե հե­ղաշրջ­ման տե­սու­թյունն իրեն ցույց է տա­լիս, որ ին­քը գե­րա­զան­ցել է իր նախ­նուն, մինչ­դեռ հրե­ա-ք­րիս­տո­նե­ա­կան աստ­վա­ծա­բա­նու­թյու­նը իրեն դարձ­նում է Արա­րիչ Հո­րից կախ­յալ մի զա­վակ: Մար­դը գայ­թակղ­ված է հե­ղաշրջ­ման տե­սու­թյամբ ու այդ տե­սու­թյու­նը վերջ­նամ­շա­կել է, քան­զի ու­զում է լի­նել արար­չա­գոր­ծու­թյան ար­քա, բայց ոչ թե աստ­վա­ծա­յին իրա­վուն­քով, այլ` մի ար­քա, ով ինքն իրեն է թա­գադ­րում, ինչ­պես Նա­պո­լե­ո­նը: Ու իր հա­մար ընտ­րել է նախ­նի­նե­րի՝ ձգ­տե­լով հնէ­ա­բա­նա­կան ժա­մա­նա­կի մեջ փնտ­րել ու գտ­նել իր կազ­մա­խո­սա­կան ու մտա­վոր կա­ռուց­վածք­նե­րի ծա­գում­նա­բա­նու­թյու­նը:
Կարճ ասած, հե­ղաշրջ­ման տե­սու­թյու­նը մար­դու մոտ ամ­րապն­դում է այն գա­ղա­փա­րը, թե լի­նե­լով հա­սա­րակ բնու­թյան արդ­յունք, նա ի վեր­ջո ինք­նա­­րա­րիչ էակ է:
Այդ ինք­նա­րա­րիչ էա­կը, այդ ոչ ոքի զա­վա­կը, իրեն հա­մո­զե­լու է, թե ինքն ըն­դու­նակ է շա­րու­նա­կա­կան վե­րա­փոխ­ման ու վե­րա­կա­ռուց­ման:
Նախ և առաջ, նա ինքն իր մա­սին մտա­ծե­լու է որ­պես հան­րույ­թա­յին ու տոհ­մա­կան էա­կի և իրեն բնո­րոշ­ե­լու է որ­պես ինք­նա­րա­րիչ էա­կի` պատ­մու­թյան մեջ ու պատ­մու­թյան մի­ջո­ցով: Ինչ­պես Փյու­նի­կը, որ վե­րածն­վում էր իր մո­խիր­նե­րից, նա հա­վաս­տե­լու է, թե ին­քը լի­նե­լի­ու­թյան մեջ գտն­վող մի էակ է, ով ինքն իրեն քան­դում է ու վե­րա­կա­ռու­ցում շա­րու­նա­կա­բար: Այդ պա­հից ի վեր, Ճշ­մար­տու­թյու­նը դա­դա­րում է հա­վի­տե­նա­կան կա­նոն լի­նե­լուց և դառ­նում է կա­նոն` լի­նե­լի­ու­թյան մեջ: Մարդն իրեն հա­մա­րում է մի էակ, ով ստեղ­ծում է ճշ­մար­տու­թյուն, ար­ժեք­ներ, ով դրանք նո­րաց­նում է ու վե­րա­փո­խում՝ պն­դե­լով, թե չկա ոչ մի ան­փո­փոխ բան, որը գր­ված լի­նի ինչ­-որ անմ­տա­հա­սա­նե­լի երկն­քում: Այդ­պի­սով, ծն­վում է շար­ժում հա­նուն շարժ­ման և փո­փո­խու­թյուն հա­նուն փո­փո­խու­թյան գա­ղա­փար­նե­րի պաշ­տա­մուն­քը:
Այ­նու­հետև, նա իր մա­սին մտա­ծե­լու է որ­պես ան­հա­տի և առաջ է քաշ­ե­լու ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ու­նա­կու­թյան (creativite) գա­ղա­փա­րը: Այդ բա­ռեզ­րը, որ վեր­ջերս է ձևավոր­վել, դար­ձել է մի իս­կա­կան կա­խար­դա­կան դե­ղա­խառ­նուրդ. այն ձգ­տում է հա­վա­տաց­նել, թե ամեն մարդ հան­ճար է, բայց՝ կա­պանք­նե­րի մեջ, և որին նոր ու ազա­տա­րար մե­թոդ­նե­րը թույլ կտան ազա­տագր­վե­լու դրան­ցից: Դուք Ռա­սին էիք՝ գու­մա­րած Ռեմ­բո՝ գու­մա­րած Մա­լար­մե, բայց ոչ ոք դա չգի­տեր, ան­գամ դուք, քան­զի մեծ սխալ էին գոր­ծել՝ ձեզ ուղ­ղագ­րու­թյուն սո­վո­րեց­նե­լով: Դուք Նյու­տոն էիք՝ գու­մա­րած Էյնշ­տեյն, բայց դուք դա երբևէ չէ­իք նկա­տել, որովհտև ձեզ սո­վո­րեց­րել էին հաշ­վել: Այդ­պես, բո­լոր կող­մե­րից բուս­նում են մշա­կու­թա­յին “Կենտ­րոն­ներ”, մե­թոդ­ներ, որոնք հա­վակ­նում են, թե կա­րող են հայտ­նա­բե­րել, ազա­տագ­րել ու զար­գաց­նել ձեր ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ու­նա­կու­թյուն­նե­րը, և պն­դում են, թե կա­րող են ձեր մեջ հայտ­նա­բե­րել թաքն­ված հե­քի­ա­թա­յին մի գանձ, որի մա­սին դուք գա­ղա­փար ան­գամ չու­նե­իք:
Ուս­տի ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան այդ ըն­դու­նա­կու­թյու­նը դար­ձել է դա­տար­կու­թյունն ու ոչին­չը ծած­կող դի­մակ: Ըստ այդմ, զմայլ­վում են ստեղ­ծա­գործ­-ե­րե­խա­յով, որն արա­գո­րեն դառ­նում է ար­քա, բռ­նա­կալ, եսա­կենտ­րոն-­նար­ցիս, որը շա­րու­նա­կա­կան ինք­նա­պաշ­տա­մուն­քի մեջ է: Սա­կայն, նո­րա­կեր­պո­րեն, բայց նշա­նա­կա­լի­ո­րեն, այդ ստեղ­ծա­գործ ու­նա­կու­թյան զար­գա­ցու­մը ար­հես­տա­վարժ­նե­րի ձեռ­քում դառ­նում է երե­խա­յին շա­հա­գոր­ծե­լու մի­ջոց՝ նրան ազա­տա­գրե­լու պատր­վա­կով: Ու այդ­պես, ընկղմ­վում են դա­տարկ բա­նե­րի, այ­նու­հետ՝ բռ­նա­կա­լու­թյան մեջ:
Ի՞նչ է կա­տար­վում այդ ինք­ն­ա­րա­րիչ էա­կի հետ, որը խո­րա­սուզ­ված է տի­ե­զեր­քի ծագ­ման, կյան­քի կամ իր տե­սա­կի ծագ­ման մա­սին խրա­տա­կան հե­քի­աթ­նե­րի մեջ: Այդ ինք­ն­ա­րա­րիչ էա­կը իրեն խո­րա­պես ան­բա­վա­րար­ված է զգում այն բա­նի հա­մար, որ ին­քը մի­այն իրեն է պար­տա­կան հա­մա­րում ու պար­տա­վոր է ամեն ինչ դուրս բե­րել ինքն իրե­նից: Ահա ին­չու Վե­րան­ցա­կա­նու­թյու­նը, որ ին­քը մեր­ժել է, և կո­րու­սյալ Եդե­մը, որն ին­քը ժխ­տել է, փոխ­հա­տուց­վում են Երկ­րի վրա իր հայտն­վե­լու մա­սին մտա­հա­յե­ցո­ղա­կան առաս­պե­լա­բա­նու­թյու­նե­րով:
Սա է այն գոր­ծա­ռույ­թը, որ կա­տա­րում են այ­սօր բո­լոր այլ­մո­լո­րա­կա­յին­նե­րի մա­սին պատ­մու­թյուն­նե­րը, որոնք ձգ­տում են ապա­ցու­ցել մար­դուն, որ ին­քը եկել է մի այլ տե­ղից: Բո­լոր այդ պատ­մու­թյուն­նե­րը մեծ նշա­նա­կու­թյուն են ստա­ցել և ու­նեն շատ մեծ հա­ջո­ղու­թյուն. ամեն օր լույս են տես­նում գի­տա-­ֆան­տաս­տիկ բնույ­թի հնա­գի­տական աշ­խա­տու­թյուն­ներ, ըստ որոնց՝ նա­խա­կո­լում­բոս­յան Պե­րու­ում, հին Եգիպ­տո­սում և այլն, գտն­վել են այլ մո­լո­րակ­նե­րից եկած տի­ե­զե­րա­նա­վե­րի վայ­րէջ­քա­յին ու­ղի­նե­րի “կաս­կած չհա­րու­ցող” ավե­րակ­ներ: Մար­դուն բա­ցատ­րե­լով, որ նա ծա­գում է մի էա­կից, որը եկել է մեկ այլ աշ­խար­հից, փոր­ձում են պա­տաս­խա­նել այն հար­ցին, որն ին­քը ան­դա­դար տա­լիս է. Որ­տե­ղի՞ց ենք գա­լիս: Այս­պի­սով, աստ­վա­ծաշնչ­յան պատ­մու­թյու­նը չեն ու­զում լսել ու հաս­կա­նալ, բայց մարս­յան ժա­մա­նա­կագ­րու­թյուննե­րը լսում են կրո­նա­կան իմաս­տով և հա­վա­տում դրանց գի­տա­կա­նու­թյա­նը: Այ­սօր այլ­մո­լո­րա­կա­յի­նը դար­ձել է նոր տո­տեմ, որը փո­խա­րի­նել է Դար­վի­նի կա­պի­կին:
Ի վեր­ջո, ո՞ւր է տա­նում մար­դու և տի­ե­զեր­քի այդ ին­քնա­րա­րու­մը, որ, սա­կայն, խա­բե­ու­թյամբ դի­մում է ար­տա­քին ու­ժե­րի: Դուրս ել­նե­լով պա­տա­հա­կա­նու­թյու­նից՝ այն վե­րա­դառ­նում է պա­տա­հա­կա­նու­թյան գիր­կը. պա­տա­հա­կա­նու­թյու­նը իր ալ­ֆան ու օմե­գանեն: Հայտ­նի է, որ Նից­շեն ու­զում էր պա­տա­հա­կա­նո­րեն ար­տա­հայ­տու­թյա­նը տալ բա­ցա­ռիկ ազն­վու­թյուն. նրա կար­ծի­քով, իրոք, չկա նպա­տակ, ու պետք է պա­տերազմ վա­րել “նպա­տա­կի քա­րո­զիչ­նե­րի դեմ”: Ուս­տի պետք է հանձն­վել ու վս­տա­հել պա­տա­հա­կա­նու­թյա­նը, քան­զի մի­այն նա է իս­կա­պես ազա­տա­րար, պա­տա­հա­կա­նությու­նը դար­ձել է մարդ­կու­թյան նոր փր­կի­չը: Այդ­պես ջա­նում են մեկ­նել բո­լոր ուղ­ղու­թյուն­նե­րով, վե­րառ­նել ամեն մի ընտ­րու­թյուն, հանձն­վել ամեն տե­սակ խա­ղե­րի ու փոր­ձար­կում­նե­րի, կա­տա­րել հնա­րա­վոր ամեն տե­սակ զու­գա­վո­րում­ներ, ամեն տե­սակ հան­դի­պում­ներ, ամեն տե­սակ կա­պեր: Հանձն­վում են պա­տա­հա­կա­նու­թյուննե­րի, որոնք հա­մար­վում են արդ­յու­նա­վետ, այլևս չեն ձգ­տում գնալ մի ճա­նա­պարհով, որը տա­նում է ինչ­-որ տեղ, այլ բա­վա­րար­վում են “ու­ղի­ներ” ուր­վագ­ծե­լով: Ահա ին­չու happening-ը (պա­տահ­մուն­քը) դար­ձել է ոչ մի­այն ներ­կա­յա­ցում, այլև ապ­րե­լու եղա­նակ ու աշ­խար­հա­յացք:
Դա է պատ­ճա­ռը, որ Աստ­ծո Մահ­վան ու­րա­խա­լի ազ­դա­րար­մա­նը հա­ջոր­դեց մար­դու մա­հը. “Չկա մար­դու ո՛չ էու­թյուն, ո՛չ գո­յու­թյուն”,- ասում են ար­դի հա­կա­մար­դա­կենտրո­նու­թյուն­նե­րը: Մար­դը լոկ ան­ցո­ղիկ պատ­կեր է, որ գծագր­ված է աշ­խար­հի պատ­մու­թյու­նը կազ­մող դաշ­տե­րի կող­մից: Ոգևորու­թյամբ ազ­դա­րա­րում են նաև ար­վես­տի մա­հը, ար­վեստ, որը մեր­կաց­վում է որ­պես վեր­նա­խա­վի գոր­ծու­նե­ություն, մի բան, որ դա­սա­կար­գա­յին հա­սա­րա­կու­թյու­նը տար­բե­րում է Ար­վես­տի գոր­ծից, որը ծն­վում է պարզ աշ­խա­տան­քի արդ­յուն­քում: Աստ­ծո Մահ, Մար­դու Մահ, Ար­վես­տի Մահ,- բո­լոր այս գո­ռում-­գոչ­յուն­նե­րը մի­ա­նում են, որ­պես­զի ի վեր­ջո դառ­նան մեկ-­մի­աս­նա­կան բղա­վոց. Կեց­ցե՛ Մա­հը: Քան­զի ապ­րում ենք մի դա­րում, երբ մար­դը ջա­նում է հաղ­թել մահ­վա­նը բժշ­կու­թյան և քա­ղա­քատն­տե­սու­թյան առա­ջըն­թա­ցի շնոր­հիվ, ինչ­պես և այն առա­ջըն­թա­ցի, որի մեջ նա տո­նում է մահ­վան հաղ­թա­նա­կը:
Այդ­պի­սով, վե­րագտ­նում ենք Բոդ­լե­րի Ճա­նա­պար­հոր­դու­թյուն բա­նաս­տեղ­ծու­թյան եզ­րա­փա­կիչ մա­սը, որ ոչ մի­այն ամե­նա­գե­ղե­ցիկ բաս­նաս­տեղ­ծու­թյուն­նե­րից է, այլև մարդ­կա­յին դրու­թյան ամե­նազ­գա­յա­ցունց նկա­րագ­րու­թյուն­նե­րից մե­կը: Բոդ­լե­րի հա­մար,
Իր Իկա­րի­ան փնտ­րող մի նավ է մեր հո­գին:
Բայց մար­դը, որ մեկ­նում է, վե­րա­դառ­նում ու դարձ­յալ մեկ­նում, մշ­տա­պես խեն­թի նման վա­զում է հայտ­նա­բե­րե­լու հա­մար այն նա­վա­հա­ն­գիս­տը, ուր պի­տի կա­րո­ղանար ի վեր­ջո գտ­նել այն­քան բաղ­ձա­լի խա­ղա­ղու­թյու­նը. բայց նա իզուր է կտ­րում -անց­նում երկ­րա­յին տա­րա­ծու­թյու­նը.

Եվ մարդը անդադրում որոնելով դադար,
Վազվզում է անխոնջ, խոլ ու խելագարված:
Ահա ին­չու, մարդն, ի վեր­ջո, դի­մում է Մահ­վա­նը.
Բարձ­րաց­րո՛ւ Խարիս­խը, ո՜վ մահ՝ ծեր նա­վա­պետ,
Բարձ­րաց­րո՛ւ, հե­ռա­նա՛նք այս Երկ­րից ձանձ­րա­լի:
Եվ մար­դը ձգ­տում է խո­րա­սուզ­վել ան­դուն­դի խոր­քը,
Դժոխք թե Եր­կինք, ի՜նչ փույթ: Սուզ­վել Ան­ծա­նո­թի խոր­քը, որ գեթ Նո­րը գտ­նենք:
Մենք նման ենք այդ ճանապարհորդներին. ու եթե նրանց նման ոգեկոչում ենք Մահը, ապա նրա համար, որ անգիտակցորեն մտածում ենք, որ այն կարող է վերափոխություն կատարել մեր կեցության մեջ: Չպե՞տք է արդյոք, որ թրթուրը մեռնի, որ­պես­զի թիթեռ ծնվի: Նիցշեից ի վեր, մարդը մի՞թե չի կրկնում, որ ինքը մի կամուրջ է, որը թույլ է տալու հասնել Գերմարդուն կամ ինչ-որ Մուտանտի: Սրանք են այն պատճառները, որոնց համար մեր ժամանակակից մարդը գլխապատառ նետվում է մշակութային ու քաղաքականապես ինքնասպան վարքերի մեջ, որոնցից սպասում է իր ավարտի արագացումը, որից հետո ի հայտ է գալու մի նոր էակ, ով ավելի գեղեցիկ է, ավելի ոգևորող, զուտ այն պատճառով, որ անծանոթ է: Այնպես որ, գովազդային “Այլ տեղից եկած անսովոր համ”-ի մասին շատ հայտնի հայտարարությունը դարձել է մի տեսակ մետաֆիզիկական ծրագիր. բացվե՛նք բո­լոր անսովոր համերին, որ եկել են ուրիշ տեղից, դո՛ւրս գանք ինքներս մեզնից, ու դրա համար նախ ավերե՛նք ու կործանե՛նք: Մի՞­թե Բա­կու­նի­նը չէր ասում, որ “ավե­րե­լու հրճ­վան­քը արա­րե­լու հրճ­վան­քի հետ գնում է կողք կող­քի”: Այդ­պի­սով, բազմա­պատկ­վում են զո­հա­սե­ղան­նե­րը, որ կա­ռուց­վել են բռ­նու­թյան աստ­ված­նե­րի պատ­վին. պետք է “քան­դել”,- պն­դում են բո­լոր կող­մե­րից: Այ­սօր­վա մար­դը նման է Սամ­սո­նին, որին այլևս չի ոգեշն­չում ան­հաղ­թա­հա­րե­լի հա­վատ­քը, ու նա անե­լու է այն­պես, որ աշ­խար­հը, որի մեջ ին­քը բնակ­վում է, փլ­վի իր վրա, որ­պես­զի կա­րո­ղա­նա մեռ­նել դրա ավե­րակ­նե­րի տակ՝ սպա­սե­լով ինչ­-որ նոր ճար­տա­րա­պե­տի, որն ու­նակ լի­նի հնի փլա­տակ­նե­րից կա­ռու­ցե­լու նոր շենք:
Ի վեր­ջո, արար­չա­գոր­ծու­թյուն գա­ղա­փա­րի վե­րա­ցու­մը, արար­չա­գոր­ծու­թյուն, որին մար­դը պար­տա­կան է իր ինք­նու­թյու­նը, տա­նում է ավեր­ման ու մահ­վան ջա­տա­գո­վության: “Մա՛հ, ու՞ր է քո հաղ­թա­նա­կը” բա­ցա­կան­չու­թյա­նը այ­սօր հա­ջոր­դում է մար­դու հու­սա­հատ բղա­վո­ցը. “Օ կյա՛նք, որ­տե՞ղ է քո իմաս­տը”: Իր իսկ աստ­վա­ծը դառ­նալ ցան­կա­նա­լու հա­մար, մար­դը, այն հա­յե­լու մեջ, ուր իրեն է նա­յում, այլևս տես­նում է իր ծա­մածռ­ված դեմ­քի քմ­ծի­ծաղ­նե­րը մի­այն, որի պատ­ճա­ռով իր մեջ ցան­կու­թյուն է առա­ջա­նում անել ցան­կա­ցած բան, որը կա­րո­ղա­նա նրան պո­կել ինքն իրե­նից: