Հարցազրույցը վարեց՝ Արմինե Պետրոսյանը
-Բարև ձեզ, պարոն Բարսեղյան։ Կարծում եմ, որ ձեզ հետ անցկացվող բազմաթիվ հարցազրույցների գերակշիռ մասը քաղաքական ու հասարակական թեմաներով է լինում։ Ինչպե՞ս եք տրամադրված գրական թեմաներով առաջին հարցազրույցին:
-Հազվադեպ բան է: Ֆատալիստ լինեի, կասեի ճակատագրից չես փախչի, բայց դե ես եմ «մեղավորը»: Ամերիկայում մի աֆրիկացի դասախոս ունեինք, ասում էր. «դուք իմ թմբուկներն եք, թակելու եմ` իմանամ, որիցդ ինչ ձայն է ելնում», դրանից հետո հետս ինչ հարցազրույց են աnում, էս խոսքերն եմ հիշում:
-Դուք ձեր ֆեյսբուքյան էջում տարբեր ժամանակներում հաճախ էիք տեղադրում ձեր գրական մտորումները, որոնք հաճախ ունեին էսսեների ու պատմվածքների ձևաչափեր, սակայն ընթերցողների հիացական մեկնաբանություններին երբեմն պատասխանում էիք, որ դրանք լոկ տպավորություններ են՝ գրական ձևաչափով, որոնք հեռու են գիրք դառնալու գաղափարից։ Ինչպե՞ս և ե՞րբ ծնվեց գրական ստեղծագործությունների վերածելու ու գրքի տեսքով ընթերցող լայն հասարակությանը ներկայացնելու գաղափարը։
-Ֆեյսում գրածներս իսկապես ինքնաբուխ բաներ են, հաճախ մտածել եմ երկու տող գրել ինչ-որ տպավորության մասին, մեկ էլ նկատել եմ, որ պատմություն դարձավ, հետո մշակել եմ` պահելով գրքի համար: Ֆեյսբուքը լավ հնարավորություն է ինձ նմանների համար, որոնք անընդհատ վազվզոցի մեջ են, բլոկնոտ չեն պահում: Ինձ համար գտած հարթակ է։ Յոթ տարում երեւի 15.000 հրապարակում եմ արել Ֆեյսբուքում․ գյումրեցոնց կամ Ասպարեզ ակումբի հաջողությունների մասին որեւէ հրապարակում անելիս օգտագործել եմ «Հարցեր տվեք մեզի» խորագիրը, ընտրական եւ ետընտրական զարգացումներին, մարդու իրավունքների ոտնահարումների մասին գրելիս հաճախ օգտագործել եմ «Լուրեր կոնցլագերից» խորագիրը, մի քանի հազար լուսանկարներ եմ հրապարակել այստեղ եւ այլն: Այդ ամենի մեջ, մոտ մեկ տասնյակ պատմվածք է եղել, որոնց հանրությունը, որպես կանոն, գոհունակությամբ է արձագանքել: Արդյունքում նորից գլուխ բարձրացրեց գիրք սարքելու գաղափարը, որ ծնվել էր իննսունականների կեսերից ու դրվել էր սնդուկի մեջ, միշտ ժամանակ չկար, միշտ փող չկար, հետո, երբ տպարան հիմնեցինք, ու մտածեցի, որ կարելի է տպել, էլի ինչ-որ գործեր մեյդան ընկան, հետաձգեցի: Վերջը այս տարեսկզբին որոշեցի տպել հարյուրավոր պատմություններիցս մոտ երեք տասնյակը եւ «Քյապի Դամեն» ֆարսը: Շնորհանդեսը լինելու էր ապրիլի 15-ին, սակայն, նախ պատերազմի, ապա տեխնիկական մի քանի խնդիրների պատճառով հետաձգվեց, եկավ հասավ Հռոմի Պապի այցին:
-Կարո՞ղ եք ասել, որ հետևում եք ժամանակակից գրական կյանքին, արդյո՞ք այն գոյություն ունի, ինչպե՞ս կգնահատեիք։
-Ցավոք, ցանկալիից քիչ ժամանակ եմ կարողանում տրամադրել ժամանակակից գրականությանը, համարյա չեմ հետեւում զբաղվածության եւ գուցե պակաս օգտակար բաներով զբաղված լինելուս պատճառով: Մարդիկ, իհարկե, այդպես չեն կարծում, համարում են, թե ես հասարակական կարեւոր գործ եմ անում, գուցե կարեւոր, բայց, իմ խոր համոզմամբ, շատ անարդյունավետ է արածս: Գրախանութներում շատ եմ լինում, այստեղ եւ արտասահմանում, մենք ունենք գրական կյանք, բարեբախտաբար, շատերն ավելին են ակնկալում, ես կարծում եմ, որ եղածն եղած է, արհեստական ուռեցնել չարժե, նոր խոսք կա գրականության մեջ:
-Կա՞ն ժամանակակից գրողներ կամ ստեղծագործություններ, որոնք/որոնց կառանձնացնեիք։ Ունե՞ք սիրած հեղինակներ։
— Ժամանակակիցներից դեռ հատկանշական սիրելի մեկը չունեմ, մերոնցից էլ եմ շատերին հավանում, անվանական չասեմ, իրավունք չունեմ շեշտել որեւէ մեկին: Ցավում եմ, որ մեր գրականությունը լրջորեն խզված է համաշխարհային գրականությունից, երբեմն ինձ թվում է, թե մեր գրականությունը անկլավային է, գուցե աղքատ երկիր լինելուց է, օտարալեզու գրականության ներհոսքը լավն է, ակտիվացել է հատկապես բարձրակարգ թարգմանիչների եւ «Անտարեսի» շնորհիվ: Սակայն ներսից դուրս գնացողը, որքան հասկանում եմ՝ պակաս է, նվազ: Ոլորտը բարդ է անշուշտ, բայց, եթե պետությունը արդյունավետ ջանքեր ներդներ, հայ ժամանակակից գրականությունը անհամեմատ ներկայանալի կլիներ աշխարհում, իսկ պետության վիճակը իշխանության վարքով է ձախողված: Սիրածներիցս հիշելիս չեմ ուզում նորաձեւ կամ ծեծված երեւալ, բայց ասեմ, որ քաղցր վայելք է ինձ համար ամերիկյան եւ լատինամերիկյան արձակը, շատ եմ վերադառնում 19-րդ դարի ամերիկյան եւ եվրոպական արձակին, վախեցա Սամվելի «Ուլիսեսը» կարդալ, որովհետեւ համառորեն ուզում եմ «Ոդիսեեւս» գրել, չգիտեմ, երբ կգրեմ, բայց կգրեմ՝ հետո կկարդամ: Չափածոից՝ Չարենց եւ Ռեմբո, նկատել եմ, որ ժամանակակից թրենդները ինձ չեն գերում, ասենք մի երկու տարի Բրոդսկի էր ծամում ազգը, հետո՝ Բուկովսկի, արդեն Մուրակամին է շատերի լեզվին: «Նահապետի աշունը» այնպես եմ վայելում, ինչպես հղիները թթու են ուտում, մոտավորապես:
-Երբ կարդում ենք ձեր պատմվածքները, թվում է, թե ավելի հաճախ հերոսին կարելի է նույնացնել հեղինակի եսի հետ։ Ինչքանո՞վ են ճիշտ այս տպավորությունները։ Արդյո՞ք ձեր հերոսը հիմնականում հենց դուք եք։ Եվ ընդհանրապես, ի՞նչ եք կարծում, բոլոր հեղինակների մոտ էլ արդյո՞ք չկա նման մոտեցում՝ իրենց եսի տարբեր գույներով լցնելու հերոսների գունապնակները։
-Սա շատ կարեւոր խնդիր էր ինձ համար: Ես անարդար բան եմ համարում անձնական զգացողությունները կամ դիպվածները վերագրել այլ անձանց եւ երրորդ դեմքից գրել այդ պատմությունները կամ վեպերը, շատ եմ մտածել այդ մասին, 15-20 տարի առաջ ես էլ էի այդպես սխալ գրում, ինձ պատահած շատ բաներ գրել եմ երրորդ դեմքից: Մոտ տասը տարի առաջ համոզվեցի, որ ոչ մի անարդար կամ ամոթալի բան չկա, եթե պատմությունները շարադրվեն առաջին դեմքով, ճշմարիտ է՝ ոմանք կարող են դա մեծամտություն, եսակենտրոնություն կամ պարծենկոտություն համարել, սակայն դա մանրուք է։ Համարում եմ, որ, եթե մարդն իր կյանքից բան ունի պատմելու, պիտի պատմի այնպես, ինչպես կա, այն բառերով, որոնք գալիս են լեզվին, այն ջանքով եւ զգացմունքայնությամբ, ինչը ազատորեն զգում եւ ապրում է, առանց շպարի եւ դեկորի: Հասա այնտեղ, որ անձնական պատմությունները երրորդ դեմքով պատմելը կեղծավորություն համարեցի: Այս գրքում «Զամբո», «Ալբանական գիշերահավասար», «Նարիմանով», «Ստալագմիտ» պատմությունները հեշտությամբ կարող էի գրել երրորդ դեմքով, միջին դասական պատմվածքի ֆորմատով, բայց քանի որ դրանք իմ անձնական փորձն էին, իմ անձնական պատմությունները ու զգացողությունները, համարեցի, որ շատ ավելի ազնիվ կլինեմ ընթերցողների առաջ, եթե շարադրեմ հենց այնպես, ինչպես եղել է, իհարկե՝ սիմվոլիզմը, զանգվածեղ փոխաբերությունները, ժամանակի եւ տարածության խզումները կամ սիթեզը ներառյալ: Սրանք հենց նրանք են, որոնք խառնածին եմ համարում՝ սամբո, կամ զամբո, դրանցում անձնական դիպվածները ձուլված են չափավոր հորինվածքի հետ, դրանք իրարից զատելիս ուղղակի սատկում են: Սակայն սրա հետ մեկտեղ գրքում կան պատմություններ, որոնք ուրիշներից լսված պատմությունների շարադրանքներ են, դրանք պատմվածքներ են, դրանցում ես չկամ, բնականաբար, ես նյութը հետազոտել, գրել եմ, օրինակ «Որմզդեղնը»: Ի դեպ, սրանց վրա անհամեմատ շատ եմ չարչարվել, քան սեփական պատմությունները թղթին հանձնելիս, «Որմզդեղնը» գրելու համար երկու շաբաթ անասնապահություն եւ անասնաբուժություն եմ ուսումնասիրել, ու երեւի երկու նախադասություն եմ օգտագործել ուսումնասիրածիցս: Իմ սեփականները մի շնչով եմ գրում, երկու-երեք ժամ է տեւում, բազմաթիվ տառասխալներով, հետո թողնում եմ եռա մի քանի օր, խմբագրում ու սրբագրում եմ էլի մի երկու ժամ ու վերջ: Գրքի համար, իհարկե, մի շարք ծանոթագրություններ եմ գրել, որովհետեւ, բարբառ եւ ժարգոն եմ օգտագործում, տեղանուններ եւ հատուկ մեկնաբանության կարիք ունեցող բառեր ու բառակապակցություններ: Հուշապատումներս ուղիղ հասկացվում են որպես այդպիսիք, դրանք գրված են առաջին դեմքով, ճիշտ այնպես, ինչպես եղել են:
-Պատահականո՞ւթյուն է, թե՞ մտածված քայլ պատմվածքների վերնագրերի մեջ «սեր» բառի կամ նման վերնագրերի բազմակի գործածությունը՝ «Կապոտի սերը», «Բաժակների սերը», «Կոշիկների սերը», «Մառախուղի սերը» եւ այլն։
-Այո, սա շարք է, նամակների շարք՝ մտածված, դիտավոր եւ կամակոր շարք: Սեր բացատրելու բազմաթիվ եղանակներ կան, ես ավելի քան ազատ եմ արտահայտվելու եւ անգամ սեր բացատրելու հարցերում ու լայնորեն օգտագործել եմ ունեցածս հնարավորությունները․ հենց այսպիսի նամակներ եմ գրել, ու դրանք նույնպես իրապատումներ ունեն հիմքում:
-«Քյապի Դամեն» կարո՞ղ ենք համարել 90-ականների Հայաստանի, մասնավորապես՝ Գյումրիի սոցիալ-հոգեբանական դրամա։ Դուք ինքներդ ինչպե՞ս կբնութագրեք այդ վիպակը։
-Ես լավ չեմ հասկանում՝ ինչ եմ գրել։ Ճիշտն ասած՝ ամենքն իրենց ուզածով կասեն, բայց կարծում եմ, որ սա ֆարս է, այնուամենայնիվ: 90-ականների սկզբի խառը, խուճուճ, ռոմանտիկ, խոստումնալից, հուսառատ եւ այլանդակ ժամանակների մասին ֆարս, հեփի էնդ չէր կարող լինել: Գյումրին է, իհարկե, ունի Գյումրվա առանձնահատկություն, դժվար է պատկերացնել, որ սա հնարավոր լիներ վերաձեւել Հայաստանի որեւէ այլ քաղաքի վրա, բայց հասարակական, մարդկային, սոցիալական եւ, եթե կուզեք, հոգեբանական խնդիրները ընդհանուր են ամբողջ երկրի համար: Քաղաքական պատմություն չէ նեղ իմաստով, ովքեր զզվում են քաղաքականությունից, կարող են հանգիստ խղճով կարդալ: Ես, իհարկե, բավարար խորամանկություն ունեի, որ մոտ տասը հոգու տրամադրեի սա կարդալու, մինչեւ գրքում դնելը, ու բոլորից զարմացական եւ գոհական արձագանքներ են եղել, կուտվի, կարծում եմ: Գրել եմ 1995-ին, վերջերս ընդամենը լրացրի կերպարների նկարագրերը, չորս վալետները եւ հերոսուհին՝ Քյապի Դամեն, լիակատար ներկայանալի դարձան, վաղուց պիտի անեի, մեքենագիր շատերն էին կարդացել 90-ականների վերջին, ու կորել էր մեքենագիրս, համաշխարհային հետախուզումից հետո պատահական գտա գրադարակումս, խելոք կանգնած էր, եւ դա նշան եղավ, որ մոլորակների դասավորությունը արդեն բարենպաստ է գիրք տպելու համար: Գովազդ եղավ համարյա, բայց դիտմամբ չարեցի: Խոստովանում եմ, որեւէ բան գրելիս՝ հոդված կլինի, ֆեյսի պոստ, թե պատմվածք, շատ կոշտ սկզբունքներ ունեմ, նախ՝ գրել առաջին տողն այնպես, որ դա կարդացողը չկարողանա շարունակությունը չկարդալ, ու երկրորդը՝ գրել մի թափով: Օրական մեկ էջ գրողներ կան, որ շատ լավ են զգում այդպես աշխատելիս, իսկապես լրջորեն աշխատում ու մշակում են, ես մի կողմից ժամանակ չունեմ, մյուս կողմից ռիսկը մեծ է, որ կարելի է ջրիկանալ ու փչացնել ամեն ինչ: Հետո, դատելով արձագանքներից, նկատում եմ, որ շատերը այդպես մի շնչով էլ կարդում են, նույնիսկ բողոքներ եմ ունեցել, թե ոմանք շնչակտուր լինելուց մազապուրծ են եղել, բողոքում են, թե «չկարդալ չենք կարող, կարդալիս էլ, մոռանում ենք շունչ քաշել…»: Վերջնական խմբագրման ժամանակ, ստիպված եղա մի քանի դիտավորյալ մեծ գրված նախադասություններ կտրատել, ինչի համար խիստ ափսոսում եմ հիմա: Չի կարելի ենթարկվել ընթերցողների քմահաճույքին: Բայց ես գրող չեմ այն ընկալմամբ, ինչ կհամարեն գրականության մասնագետները, ուղղակի գրում եմ, չգրել չեմ կարող, այս գիրքը ձեռագիր, մեքենագիր, համակարգչային գրվածքներիս մի չնչին մասն է միայն: Թե մարդկանց հետաքրքրեց, մի գիրք էլ կսարքենք:
-Քաղաքական թեման չէր կարող չընդգրկվել ձեր ստեղծագործություններում: Ամենաակնառու օրինակը, թերևս, «Նարիմանով» պատմվածքն է: Ըստ ձեզ՝քաղաքականությունն ինչպիսի՞ դեր կարող է ունենալ գրականության մեջ: Եվ հակառակը’ ո՞րն է գրականության դերը քաղաքականության մեջ:
-Նաեւ՝ «Ավե Իքիբիր»-ը՝ այս գրքից: Քաղաքականությունն ու գրականությունը, ինչպես նաեւ թատրոնը, կինոն, գեղանկարչությունը, կերպարվեստի մյուս ճյուղերը լրջորեն շաղկապված են, նույնիսկ սխալ է այդպես ասել, դրանք կյանքի հարակից մասերն են եւ, եթե չեն փոխարտացոլվում կամ փոխազդվում, ուրեմն՝ սուտ են: Այլ հարց է, որ արարչագործության մեջ՝ արվեստում, կարող է կյանքի մի ոլորտը ուղիղ եւ թունդ արտահայտվել, մեկ այլ դեպքում, մեկ այլ հեղինակի մոտ՝ մակերեսորեն կամ՝ ենթատեսքում:
-Որպես կայացած անձնավորություն՝ ինչպե՞ս եք ընդունում ձեր գրական գործերի մասին քննադատությունները։
-Էդ «կայացածը» շատ հարաբերական, պայմանական բան է, մանավանդ, իմ մասին խոսելիս, ես շարունակում եմ 25 տարեկանի կողմերում մնալ, ու դա լավ է: Մարդիկ ինձ լուրջ մարդու տեղ են դրել (համարում են, որ կյանքում լուրջ եւ անլուրջ բաներ կան), սակայն ես այդպես հաճախ ստիպված եմ ինձ պահել ընդունված ձեւաչափով, գործի կամ հանրային շահի խաթեր, նույնիսկ տարեկան մի յոթ օր փողկապ եմ կապում…, խոստովանում եմ, որ ես շատ ջրալի, զավզակ, քնկոտ ու երկչոտ մարդ եմ: Իմ գործերը չեն կարող քննադատվել այն իմաստով, ինչ իմաստով օգտագործվում է այդ բառը, ես ուղղակի օգտվում եմ իմ մարդկային իրավունքից՝ արտահայտվել, արտահայտվել բոլոր այն եղանակներով, որոնք կընտրեմ, այնպես, ինչպես կկամենամ: Ես իմ թերթում տպել եմ նույնիսկ իմ հասցեին հրապարակավ ասված հայհոյանքները, վիրավորանքները եւ զրպարտությունները, ինչպես կարող եմ նեղվել գրականությունից հասկացող մարդկանց խոսքից։ Կլինեն մարդիկ, որոնք կհավանեն, կլինեն որ կսկսեն դասեր տալ, նույնիսկ հեգնել, ինչ անենք, հո չեմ կարող սկսել հարմարվել բոլորի սրտին ու հոգուն, համ էլ՝ պե՞տք է հարմարվել, ինչու՞: Բայց մի լավ կողմ ունեմ՝ ես չեմ խրատվում, կամ փոխվում եմ միայն այնքան, որքան կկամենամ, իսկ կամենում եմ, եթե լավ են համոզում, ճշմարիտ են համոզում ու ապացուցում:
-Առաջին քննադատը, թերևս, ձեր խմբագիրը պիտի լիներ: Ինչպե՞ս կայացավ ընտրությունը: Գո՞հ եք համագործակցության արդյունքից:
— «Զամբոյի» խմբագիրը, բարեբախտաբար, մինչեւ գիրքը ստանձնելը ծանոթ էր այլ խմբագիրների հետ իմ ունեցած դառը փորձին, ու մեղավորը ես էի. շատ փորձառու մասնագետներ տեքստերս շտկում էին, իրենց փորձով կարգի բերում, ժարգոնս հարթում ու ես հասկանում էի, որ դա արդեն իմ գրածը չէ: Հասկանում եք, իհարկե, որ ես կարող էի գրել առանց ժարգոնի, բայց, եթե գրել եմ, համարել եմ, որ այդ եմ ուզել ասել, ու հականեխված, կեղծ կամ շինծու հայերենը, երբեմն քաղքենիացված հայերենը ինձ խելագարության դուռն էր հասցնելու: Ասենք պատմության մեջ մեկն ասում է «ղախպի տղա», ես ինչպես գրեմ «պոռնկորդի», ասեք՝ հասկանամ, դա արդեն ուրիշ իմաստային կշիռ էր ունենալու, եթե Ղառի Վալետն ասում է «ագառկա», ուրեմն ասում է «ագառկա», այդ բառի՝ ընթերցողին եւ, մանավանդ, գրողին հասկանալի բովանդակ իմաստով, ես գրեմ՝ պոռնիկ, գյումրվա քրեական աշխարհը եւ այդ աշխարհը իմացողները վրաս չե՞ն ծիծաղի, չե՞ն ասի․ «Ա՛յ ընկեր, դու լեննագանի հետ ի՞նչ կապ ունիս»: Ահա Մարիամ Վարդանյանը այս ամբողջ փորձս իմանալուց հետո, շատ իմաստուն եղավ եւ եղավ ուղղակի շատ գրագետ խմբագիր ու ոչ թե համահեղինակ: Չեմ որոնել, Մարիամն ինքն է գտել այս գիրքը ու երեւի այս հանրագումարը՝ որ «Զամբո» է կոչվում, իր ջանքերի արդյունքն է ավելի շատ, քան իմը:
-Իսկ ի՞նչ կասեք տպագրատան ընտրության ու համագործակցության մասին: Ընդհանրապես, գիրք տպագրել պատրաստվողներին ի՞նչ գործնական խորհուրդներ կտաք։
-Չթերագնահատելով բազմաթիվ հրատարակչական եւ տպագրական տների վաստակն ու կարողությունը՝ ասեմ, որ ընտրությունը վաղուց էր կատարված, գնահարցումներ չեմ արել, Արմեն Մարտիրոսյանին գիտեմ 15-16 տարի արդեն, իր գործը գիտեմ էլի այդքան, ուղիղ դիմել եմ «Անտարես»։ Ես էլ տպարան ունեմ, բայց այն, ինչ պետք էր ինձ, մենք չէինք կարող անել: Անտարեսում շատ պրոֆեսիոնալ ու ընկերական ընդունելության եմ արժանացել միշտ, այս անգամ՝ նույնպես: Իսկ «Զամբոյի» տպագրությունը բարդ գործ էր, գիրքը տեսնողները կգնահատեն, տեքստերից բացի իմ գծանկարներն են դրանում: Մարդիկ փայլուն աշխատանք են կատարել: Գիրք ունենալուն հավակնելը բարդ բան է, գիտեի, որ հասարակ չէր, բայց, որ կարող է շարվածքից բոլոր «եւ»-երը կորեն՝ 350 էջով մեկ, չէի սպասում…: Հեղինակներին խորհուրդս այն է, որ մինչեւ գիրքը տպած, սեղանին դրած չունենան, տարածման մեկնարկ կամ շնորհանդես չնշանակեն:
-Ունե՞ք որեւէ ակնկալություն ձեր գրքի ընթերցողներից: Գտնո՞ւմ եք, որ գրող-ընթերցող կապը պիտի շարունակական լինի, թե՞ գիրքն արդեն առանձին գոյություն է ու պիտի ինքն հարթի իր ճամփան, իսկ դուք հեռվից հետևեք նրա ընթացքին:
-Չգիտեմ, ես բաց մարդ եմ, ֆեյսում, կյանքում հեռախոսով կամ առերես, բոլորը գիտեն դա, հեռախոսահամարս իմ էջում բաց դրած է, երբ ուզում, զանգում են: Երեւանում շնորհանդեսից հետո Գյումրիում է լինելու շնորհանդեսը․ համաքաղաքացիներս արդեն նեղանում էին, թե ինչու ոչ առաջին հերթին մեր քաղաքում…, որից հետո, երեւի Վանաձորում, հետո՝ որտեղ կամենան, մի քանի գրական ակումբներից առաջարկներ եմ ստացել՝ լույս տեսնելուց հետո քննարկում ունենալ ընթերցողների կամ հետաքրքրվածների հետ, սիրով համաձայնել եմ, ինձ էլ է հետաքրքիր, սա նոր աշխարհ է ինձ համար, փաստորեն: Ֆեյսբուքում «Զամբո» էջը կա եւ մնալու է, կարծիքները՝ դրվատանքն ու քննադատությունը կարող են գրել այնտեղ իրենց անունից կամ ֆեյքերի անունից, հաճույքով կկարդամ, բայց, կրկնում եմ, չեմ փոխվի, կամ երեւի չեմ փոխվի: Կուզեի, որ ընթերցողից հավանության ակնկալիքս գոհանար, սա իմ հիսուն տարվա կյանքն է փաստորեն:
-Շնորհակալություն հարցազրույցին մասնակցելու համար։
Վերջին մեկնաբանություններ