Երկխօսութիւն.- Սփիւռքային կարգավիճակը՝ «ե՛ւ այս, ե՛ւ այն», թէ՞ «ո՛չ այս, ո՛չ այն» թեմայով:
Ռոբերթ Սաֆարեան. Վերջերս մի հարցազրոյցի մեջ նշել էք, որ ցաւում էք արտերկրում աչք բացող հայ երեխաների համար, որոնք ապագայում իրենց գտնելու են մեր ներկայ իրավիճակում՝ օտար հողի վրայ: Ձեր պատմւածքների մէջ եւս այսպէս կոչւած` սփիւռքային կարգավիճակը ներկայացւում է հիմնականում բացասական: Մինչդեռ այսօր միլիոնաւոր մարդիկ ապրում են սփիւռքային կարգավիճակով: Նրանք ունեն երկակի ինքնութիւն, որն ունի թէ բացասական եւ թէ դրական կողմեր: Երկու մշակոյթների հետ հաղորդակցւելով՝ նրանք կարողանում են վայելել երկուսի արժէքներն էլ եւ այդ մշակոյթները իրար հետ համեմատելով, հասկանալ արժէքների յարաբերական լինելու իմաստը: Այս բոլորն անհասանելի է մէկ—մշակույթով օժտւած մարդու համար: Մի խօսքով Սփիւռքն ունի նաեւ իր դրական կողմը: Ի՞նչ կասէք այս մասին:
Կոլիա Տէր-Յովհաննիսյան. Նախ նշեմ, որ պատմվածքներիս մեջ փորձում եմ պատկերել
իրականությունն այնպես, ինչպես կա, իսկ եթե դա բացասական է թվում, իմ «մեղքը» չէ…
Եթե խնդիրը դրվի նժարի վրա, ըստ-իս, դարձյալ ծանր կկշռի սեփական հողում ծնված անհատի կարգավիճակի առավելությունները: Նա չունի այն պարտադրանքն ու խնդիրները, որոնք գիտակցորեն, թե ենթագիտակցորեն զբաղեցնում են օտար հողում աչք բացած մարդու միտքն ու հոգին: Այլ է լինել մի երկրի լիարժեք քաղաքացի, և տարբեր՝ լինել փոքրամասնություն: Չեմ ժխտում, որոշ երկրներում այնքան էլ նշմարելի չէ խտրականությունը, օրինակ ԱՄՆ-ում, բայց ուզենք-չուզենք դա կա, գոյություն ունի կյանքի ողջ ընթացքում. հատկապես այն երկրներում, ուր առկա է թե ազգային և թե կրոնական զանազանություն, ինչը առաջացնում է նաև խորթության զգացմունք:
Ասում եք, որ փոքրամասնության անդամը ժամանակի ընթացքում վերցնում է տվյալ երկրի մշակութային արժեքները, կամ ասենք երկու մշակույթների տեր անհատը ի վիճակի է ընկալել արժեքների հարաբերական լինելու իմաստը: Չեմ հերքում, բայց սա որքանո՞վ է առավելություն, ի՞նչ է տալիս անհատին առօրյա կյանքում: Չե՞ք կարծում, որ օրինակ ամերիկյան, ռուսական, կամ արաբական մշակույթների միաձուլման ընթացքում հայ անհատի մեջ առաջ է գալիս ջայլամային հոգեբանություն: Չէ՞ որ այսպիսով նա հեռանում է իր բուն արմատներից, կորցնում է ազգային բնորոշ հատկանիշները, դիմագիծը, նկարագիրը, ձեռք է բերում երկու անհատականություն՝ կանգնելով դրանից առաջացած հոգեկան խնդիրների առջև: Մի խոսքով այլասերվում է և ինչպես նշվել է՝ դառնւոմ է ո՛չ այս, ո՛չ այն:
Եվրոպական մի քանի երկրներում, օրինակ Գերմանիայում և Շվեդիայում ականատես եմ եղել այն բանին, որ փոքրամասնության պատկանող որոշ քաղաքացիներ, անկախ ազգությունից, թեև բուռն ատելությամբ են լցված տեղացիների նկատմամբ, բայց այնուամենայնիվ երբեմն քծնում են, խոնարհվում նրանց առջև: Ինձ էլ է պատահել նման իրադրություն… հարկադրաբար. երկերեսանիության նման մի բան… Ցավալի երևույթներից մեկն էլ այն է, որ փոքրամասնության անդամը, բովանդակ աշխարհում, չունի ԱՅԼԵՎՍ մի անկյուն, որ լիովին հարազատ լինի իրեն: Ուր էլ գնա, նա կջոկվի տեղացիներից՝ մինչև անգամ իր պապերի երկրում:
Եվ այս բոլորի դիմաց, ասենք, ձեռք է բերում երկու մշակույթների արժեքները համեմատելու կարողություն, ինչից զուրկ է մեկ մշակույթ ունեցող աբորիգենը: Իմ կարծիքով սա մեծ ձեռքբերում չէ, դրան կարելի է հասնել հենց բուն երկրում շփվելով օտարազգիների հետ, ճամփորդելով կամ մշակութային երկխոսությունների շնորհիվ, մասնավորաբար մեր ժամանկաներում, երբ բազմաթիվ են շփվելու հնարավորությունները: Սփյուռքահայը ուր էլ ապրելու լինի, անկախ իր պատմական անցյալից կամ ներկա իրավիճակից, փոքրամասնության անդամ է: Սրանով ասված է շատ բան:
Ռ. Ս. Դուք խոսում եք «ո՛չ այս, ո՛չ այն» դրութեան մասին: Դա շատ դէպքերում համընկնում է իրականութեանը: Սակայն այսպէս կոչւած սփիւռքային կարգավիճակը, նաեւ ստեղծում է «ե՛ւ այս, ե՛ւ այն» լինելու հնարաւորութիւն: Ասենք ինձ համար մեծ երջանկութիւն է, որ կարող եմ կարդալ թէ Հաֆեզ եւ թէ Չարենց: Իրանահայ լինելս է, որ ինձ ընձեռում է այդ հնարաւորութիւնը: Իհարկէ գիտեմ, որ շատ իրանահայեր ոչ Հաֆեզ կարող են կարդալ, ոչ էլ Չարենց: Կարծում եմ հարցը նրանում է, որ երկակի ինքնութիւնը ստեղծում է երկու արժէքային համակարգերից սնւելու, երկու մշակոյթների արժէքները վայելելու հնարաւորութիւն, բայց այդ հնարաւորութիւնը չի իրականանում ինքնաբերաբար: Մեծ դերակատարութիւն ունի նաեւ անհատի կամ համայնքի ցանկութիւնը: Մեզ իրնահայերիս մոտ պատահել է հետեւեալը. վախենալով կորցնել հայկականը, չենք շփւել պարսկականի հետ, եւ մեծամասամբ չենք զարգացել նաեւ հայկականում: Մի խոսքով եղել է ձեր ասածը. «Ո՛չ այս, ո՛չ այն»: Սակայն կարող էր լինել «ե՛ւ այս, ե՛ւ այն»: Նոյնն է լեզւի օրինակը. Իրանահայ լինելը յարմար պայմաններ է ստեղծում խոսել լաւ հայերէն եւ միաժամանակ լաւ պարսկերէն: Բայց մեր երեխաները յաճախ ոչ լաւ հայերէն են խօսում, ոչ էլ լաւ պարսկերէն: Եւ դա բացաասական ազդեցութիւն ունի անհատի մտաւոր զարգացման վրայ: Ուզում եմ ասել, որ այս հարցում մեծ դեր ունի սփիւռքային կարգավիճակով ապրող համայնքի կամ անհատի կամքն ու մօտեցումը: Ահա այս գործոնն է, որ սփիւռքային պայմնանները դարձնում է թէ՛ դրական, թէ՛ բացասական, «Ե՛ւ այս, ե՛ւ այն» , թէ՞ «ո՛չ այս, ո՛չ այն»:
Կ.Տ-Հ. Շատ լավ, վերցնենք հենց իրանահային: Նախ չգիտեմ, որքանով է ճիշտ, որ վախենալով կորցնել հայկականը՝ իրանահայը չի շփվում «պարսկականի» հետ, իրոք կա՞ նման բան: Ինչպե՞ս կարող է չշփվել, երբ դա իր միջավայրն է, ապրում է պարսիկների մեջ:
Ինչևէ, արտառոց չի հնչի, եթե ասվի, որ իրանահայն իր նկարագրով ու էությամբ ո՛չ լիարժեք պարսիկ է, ո՛չ լիարժեք հայ: Սակայն սխալ է եթե ասվի, որ՝ իրանահայը և՛ պարսիկ է և՛ հայ: Իրավմամբ պարսիկ չէ՝ առնվազն իր անցյալի պատմությամբ: Դա անգամ պաշտոնապես ճշտված երևույթ է, որոշվում է փոքրամասնության ազգային կամ կրոնական կարգավիճակով ու դրանով միանգամայն տարանջատվում է բնիկ ժողովրդից:
Դեմ չեմ, որ երկու լեզու իմանալն ինքնին առավելություն է, բայց «պարտադիր» չէ դրա համար լինել փոքրամասնության անդամ: Այսօր աշխարհի շատ երկրների կրթական հաստատություններում փոքր տարիքից սովորում են երկրորդ լեզու: Այլ խոսքով, քիչ կգտնվեն մարդիկ, որ չխոսեն երկու կամ ավելի լեզուներով: Փոքրամասնության համար ցավալին այն է, որ մայրենի լեզուն ունի երկրորդ լեզվի կարգավիճակ, դրանով շատ-շատ կարող ես խոսել տանը, ընկերներիդ հետ, ազգային հավաքներին և այլն. թերի սովորելու արդյունքում առաջ է գալիս նաև թերի գրելու և կարդալու տխուր փաստը, ինչը խորանում է ժամանակի ընթացքում… Առաջնահերթ խնդիր է դառնում սովորել ու յուրացնել «հյուրընկալ» երկրի լեզուն, քանզի այդ լեզվով է ապահովվելու անհատի ապագա վաստակը, կյանքը: Այստեղ ևս առաջանում է հոգեկան նստվածք, քանզի պիտի մի կողմ դրվի մայրենին, այն լեզուն, երբ աչք բացելիս՝ թոթովել ես առաջին անգամ, սկսես սովորել խորթը, ոչնչով քո դարավոր պատմությանն ու էությանը չհամապատասխանող լեզուն, և տանջող «ինչուն» այնպես էլ կամ կմնա անպատասխան, կամ կբացատրվի քո փոքրամասնություն լինելու փաստով,- այս է, որ կա, սովորի՛ր ու ձենդ մի հանիր….: Անցնում է որոշ ժամանակ, մայրենիդ ենթարկվում է «նյութափոխության», ինչպես ինքը՝ անհատը, բառերը մնում են նույնը, նախադասությունները կամ դարձվածքները թարգմանվում «առաջին» լեզվից: Շատ դեպքերում քեզ բռնեցնում ես օտար լեզվով մտածելիս… Հետևաբար, կարելի է ասել, որ ձեր նշած՝ երկու լեզվով Հաֆեզ և Չարենց ընթերցելու հնարավորությունը խամրում է խորթ լեզուն սովորելու պարտադրանքի արդյունքում: Կա նաև մի այլ ճնշիչ հանգամանք. ոչ բոլոր երկրներն են թույլատրում փոքրամասնություններին կրթական համակարգում ներառել տվյալ փոքրամասնության լեզուն, որպես առարկա: Մենք այդ առումով պատկանում ենք երջանիկների թվին: ԱՄՆ-ում և այլ քրիստոնյա երկրներում սահմանված են միայն կիրակնօրյա դպրոցներ. դրա գլխավոր պատճառն այն է, որ փոքրամասնություններին կուլ տալու կամ լուծարելու պրոցեսը մտնում է իշխող ազգի քաղական նկրտումների մեջ: Սակայն հաճախ տալիս է նաև հակառակ արդյունք. ազգային կամ կրոնական ջիղը իրենն է անում, փոքրամասնության անդամը չի դառնում «և՛ այս, և՛ այն», մնում է «ո՛չ այս, ո՛չ այն»:
Չէի ասի, որ երկու մշակույթների ազդեցությունը կրելը նույնպես առավելություն է: Այս մասին արդեն խոսվեց: Երկու կամ ավել լեզուներ իմանալը գոնե լրիվ չի փոխում «երկենցաղ» անհատի նկարագիրը, իսկ մշակույթների խառնուրդից, Աստված գիտի, թե ինչ է գոյանում, ինչ-ինչ, բայց ոչ «և՛ այս, և՛այն»:
Կրկնում եմ, պետք է պախարակել ու խարազանել այն հայերին, որ արտագաղթում են ու իրենց ապագա զավակներին զրկում լիարժեք անհատ լինելու հանգամանքից: Իրոք մեղք են այդ երեխաները:
Ռ.Ս. Ընդունում եմ, թէ՝ «Փոքրամասնության համար ցավալին այն է, որ մայրենի լեզուն ունի երկրորդ լեզվի կարգավիճակ, դրանով շատ-շատ կարող ես խոսել տանը, ազգային հավաքներին և այլն. թերի սովորելու արդյունքում առաջ է գալիս նաև թերի գրելու և կարդալու տխուր պատկեր, ինչը խորանում է ժամանակի ընթացքում… Առաջնահերթ խնդիր է դառնում սովորել ու յուրացնել «հյուրընկալ» երկրի լեզուն, քանզի այդ լեզվով է ապահովվելու անհատի ապագա վաստակը, կյանքը»: Սակայն այն փաստը, որ «հյուրընկալ» երկրի լեզուն կարող է որոշ ոլորտներում յետ մղել «մայրենին, այն լեզուն, երբ աչք բացելիս՝ թոթովել ես»՝ անբնական կամ բացասական երևույթ չէ , ի հարկէ ոչ էլ դրական. դա պարզապէս ֆակտ է. աշխարհում մեծ թւով գրողներ, տիրապետել եւ գրել են ոչ այն լեզւով, որով «աչք բացելիս՝ թոթովել են». Օրինակներ՝ Նաբոքովը, Քաֆքան, Ջոզեֆ Քոնրադը, եւ շատ ուրիշներ: Ձեր մոտեցման մէջ ինչ- որ ռոմանտիկ հակվածություն կայ առաջին լեզւի նկատմամբ, որ եթէ սիստեմատիկ մտածելակերպի վերածւի, կարող է հանգել այլ հետեւանքների. օրինակ՝ մայրենին կորցնելու վախից, հիւրընկալ երկրի լեզուն էլ լաւ չսովորել ու դառնալ՝ «ո՛չ այս ո՛չ այն»: Մինչդեռ փաստ է, որ այդ լեզուն սովորելը չի խանգարում մայրենի լեզւի իմացութեանը, այլ նոյնիսկ կարող է օգնել դրան. դա է նպատակս «ե՛ւ այս, ե՛ւ այն»-ը շեշտելու: Այլ խոսքով, կարծում եմ, շատ բան կախւած է մեր, այսինքն մեր նման, մարդկանց ու համայնքների մօտեցումից:
Ի վերջոյ հետաքրքիր է իմանալ ձեր կարծիքը «հայապահպանման» մասին, այսնիքն այն քաղաքականութեան, որ խրախուսում է չխառնւել տեղի ժողովրդի եւ մշակոյթի հետ լիարժէք հայ մնալու համար, մեր հայկական ինքնութիւնը չկորցնեկու համար:
Կ.Տ-Հ. Նախ ասեմ, որ մենք խոսում ենք շարքային քաղաքացու մասին. մի քանի միջազգային հռչակի հասած գրողներ չեն կարող ներկայացնել մի ողջ ժողովուրդի կարգավիճակը կամ բաղդատելու չափանիշ դառնալ: Ըստ-իս, ամեն բան կատարվում է իներցիայով, մոտեցման հարց չկա. չեմ հերքում, որոշ ծնողներ մտահոգված են հայեցի դաստիարակությամբ, ոմանք՝ ոչ, բայց դա բնավ չի խանգարում, որ երեխան հայտնվելով տեղական կրթական համակարգի բովում, չթրծվի ու լավ չյուրացնի երկրի պաշտոնական լեզուն: Նկատի ունենանք այն հանգամանքը, որ բոլոր առարկաները դասավանդվում են այդ լեզվով: Այլ խոսքով՝ մայրենին կորցնելու վախը երբևէ պատճառ չի դառնա, որ դա լավ չյուրացվի: Դեռ ավելին, «հաղթողը» ամենուրեք միշտ էլ երկրի պաշտոնական լեզուն է, դա արմատավորվում է սփյուռքահայի բջիջների մեջ, ինչպես տվյալ երկրի մշակույթը, սովորույթները և այլ կարծրատիպեր: Հենց դրա պատճառով էլ առաջ է գալիս «ո՛չ այս, ո՛չ այն» դրույթը. հենց այդ պատճառով էլ սկսվում է ուծացումը, որի դեմ պահանջվում է որոշ ճիգեր, ինչի անունը դրել ենք՝ հայապահպանում: Սա երևի միայն հայերի մենաշնորհն է. լսե՞լ եք օրինակ՝ թրքապահպանում, լեհապահպանում կամ ռուսապահպանում… Ինչևէ, ես հայապահպանումը քաղաքականություն չեմ համարում, հատկապես այն իմաստով, որ խրախուսի հայորդուն չխառնվել տեղացի ժողովրդի ու մշակույթի հետ. սա նշանակում է փակվել մի սենյակում, որ ոչ դուռ ունի ոչ պատուհան… Ինչպե՞ս հնարավոր է չխառնվել, երբ արդեն ինտեգրված ես դրա մեջ, նույնիսկ կլիման փոխել է ֆիզիոլոգիական տվյալներդ: Հայապահպանումը, ըստ ամենայնի, ճիգ է՝ լոկ չհեռանալու բուն արմատներից: Նշեմ նաև, որ հայապահպանումը չի նպաստում հային լիարժեք հայ դարձնելուն կամ պահելուն, դա հնարավոր չէ: Հայը ինչ էլ անի, ինչքան էլ ջանք թափի, ինչքան էլ փորձի մեկուսանալ, դարձյալ նրա էության մեջ, ծնված օրվանից, ոչ միայն կաթիլ-կաթիլ ներծծվելու է օտար լեզուն, մշակույթը և այլն, այլև դա արդեն կա, ժառանգել է իր սփյուռքահայ ծնողներից, որոնք եղել են ո՛չ այս, ո՛չ այն… և այսպես շարունակ, մինչև «ո՛չ այս, ո՛չ այն»-ը աստիճանաբար դառնա «և՛ այս, և՛այն»… այսինքն դառնա տեղացի՝ հայի ծագումով… Փոխակերպման այս պրոցեսը կարելի է պարզորոշ տեսնել սերունդների մեջ. իրանահայ պապիկները ավելի հայ են, նրանց որդիները ավելի քիչ, թոռները ՝ ի՞նչ ասեմ… Այս երևույթը, ավելի ցայտուն է Ամերիկայում, ուր ցավոք շատ են հայաստանցիները… Կկորեն…
______________
Տպագրվել է «Յոյս» երկշաբաթաթերթում։
1 մեկնաբանություն
Այսօր սփիւռքը աւելի քան առաջ` ժամանակաւոր երեւոյթ է. իսկ Հայրենի հողը յաւերժական է: Եւ անհատը իր ուժը ստանում է ԻՐ ՍԵՓՀԱԿԱՆ ՀՈՂԻՑ:
Ազգը հանրութեան կորիզն է.. Եւ. եթէ ՀԱՅ ՄԱՐԴԸ սիրում, յարգում եւ հպարտանում է իր ԱԶԳԱՅԻՆ տւեալներով, ապա այսօր իր ՀԱՅՐԵՆԻՔՈՒՄ կարող է հեշտութեամբ կատարելագործել օր ՄԱՅՐԵՆԻՆ միաժամանակ սովորել օտար լեզուներ ծանօթանալով նրանց մշակոյթներին:
Իսկ` ՀԱՒԱՏՔԸ միշտ էլ զուգորդւում է ՊԱՐՏԱԿԱՆՈՒԹԵԱՄԲ